Hoe nationalistisch zijn de Russen anno 2016?
De wijze waarop het nationalisme in Rusland wordt aangewakkerd is voor de meeste Russen ondoorzichtig. In hoeverre kunnen ze geloven wat de regering zegt? Zien de Russen het bijvoorbeeld als zinvol om je uit 'cultuurbehoud' te verweren tegen buitenlandse invloeden? En zo ja, hoe praten ze daarover en hoe doen ze dat dan in het dagelijks leven? De lezing bevat de volgende thema's:
- Welke groeperingen stimuleren in Rusland het nationalisme en hoe zien deze er uit?
- Hoe nationalistisch zijn de meeste Russen en op welke manieren tonen ze dat?
- Lijkt het huidige nationalisme op het Sovjet-nationalisme?
- Hoe ontwikkelde het Russische nationalisme zich door de eeuwen heen en hoe werkt dit proces momenteel door?
Het sovjet-nationalisme (1917-1991)
Het 'sovjet-nationalisme' beïnvloedde de Russen op velerlei manieren. In de opmars naar het communisme moesten de aspiraties van het gewone volk zo positief mogelijk worden voorgesteld. Narodnost, de vorming van de 'juiste' nationale identiteit, werd officieel de sociale verantwoordelijkheid van speciale beroepsgroepen. Schrijvers maar ook antropologen kregen een nauw omschreven taak: de sovjet-interpretatie van 'narodnost' toepassen op het dagelijks leven en op de inheemse bevolking. In 1930 kwam de 'Nationaliteitenpolitiek' van de grond. De grootste etnische groepen die geografisch waren verankerd kregen beperkt zelfbestuur en cultuursubsidie. Tegelijkertijd moesten ze voldoen aan het communistische ideaal. De maatschappelijke effecten waren desastreus.
Bloeitijd van het Russische nationalisme (1850-1917)
De tweede helft van de 19de eeuw was de bloeitijd van het Russisch nationalisme. De Dekabristen hadden met hun mislukte aanslag een erfenis nagelaten die doorwerkte in diverse bewegingen die het autocratisch tsarisme wilden inperken en meer macht aan het volk wilden geven. Tegelijkertijd bracht de overwinning op Napoleon en het verlies van de Krimoorlog een steeds kritischer houding tegenover het Westen met zich mee. Zowel ‘westerlingen’ als ‘slavofielen’ zien Europa als een soort anti-model, waarmee beiden hun nationalistische sentiment voeden. Ondertussen verpauperen adel en boerenbevolking op het platteland. Het land industrialiseert snel en het bevolkingsaantal groeit. Beide gaan gepaard met een snel groeiende arbeidersklasse.
De wording van het Russische nationalisme (1700-1850)
Willen we het huidige Rusland kunnen begrijpen, dan moeten we op zijn minst terug naar de 18de eeuw. Toen begon het proces van natievorming, en daarmee ook het nationalisme. De eerste vorm van nationalisme ontwikkelde zich in 16de eeuws Engeland, twee eeuwen vóór het nationalisme in Rusland. En met een andere uitkomst. De algemene kenmerken van het nationalisme-in-wording zijn voor alle landen min of meer hetzelfde en doen zich in dezelfde chronologische volgorde voor. Eerst zien we een vaag nationalistisch sentiment onder een deel van de elite. Vervolgens omarmen steeds meer leden van de elite dit sentiment. Daarna ontstaat onder hen een min of meer afgebakende nationalistische ideologie. En tenslotte dient zich een politieke beweging aan die deze ideologie in daden omzet. In Rusland waren dit de Decrabristen.