Waarom vallen Russen steeds weer voor de totalitaire verleiding?

Dostojevski 'A writers diary' (cover 1881)

Inderdaad, waarom vallen Russen steeds weer voor leiders zoals de dictatoriale Poetin? Een van mijn antwoorden luidt: omdat hun eigen intelligentsia dat ook doet. Deze goed geïnformeerde en autonome publieke intellectuelen met een hoog moreel gehalte krijgen van veel Russen het vertrouwen. Maar een deel van de intelligentsia viel en valt om eigen moverende redenen wel steeds voor de totalitaire verleiding en veel gewone Russen volgen hen hierin. De in zijn tijd tot de intelligentsia behorende Fjodor Dostojevski (1821-1881) maakte zich in zijn latere levensjaren hard voor een imperialistische tsaar. Hoe deed hij dat en hoe doet de hedendaagse intelligentsia het?

"Élk groot volk gelooft en móét geloven, wanneer het lang in leven wil blijven, dat het het enige volk is dat de wereld kan redden." (Dostojevski)

Dostojevski's roem begon met zijn indrukwekkende Misdaad en Straf in 1866. Daarna werd hij de belangrijkste vertegenwoordiger van de Slavofielen, een nationalistische beweging die het traditionele Rusland promootte, met zijn oude familiewaarden, religieuze orthodoxie en autocratie. Bovendien moest het Russische volk van Dostojevski geloven dat het met zijn verheven 'Russische ziel' beter was dan andere volkeren. Voortdurend propageerde hij diens uitzonderlijke karakter, met zijn ‘eenvoudige leven’ in de ‘harmonieuze gemeenschap’ van de mir: "Men vindt (onder het volk) positieve karakters van een onvoorstelbare schoonheid en kracht, waar u zelfs nog geen glimp van heeft opgevangen." Volgens Ruslandkenner Karel van het Reve vond hij zelfs dat er "meer Christus in het Russische volk zat dan in andere volkeren." En daar bleef het niet bij. Nationalistische Slavofielen, met Dostojevski voorop, koppelden hun voortreffelijk geachte Rusland aan de noodzaak van een imperialistische tsaar. De citaten komen uit zijn Dagboek van een Schrijver (1881), uit de periode 1873-1881. In 1877 noteerde de auteur dat zijn Rusland onverkort het wereldleiderschap op zich diende te nemen: "Élk groot volk gelooft en móét geloven, wanneer het lang in leven wil blijven, dat het het enige volk is dat de wereld kan redden, het alleen leeft om aan het hoofd van alle andere volkeren te staan en alle andere volkeren in zich op te nemen en ze als een harmonisch koor te leiden naar het uiteindelijke, voor alles bestemde doel." De Slavofielen waren mede zo succesvol omdat ze de autocratische tsaar volledig aan hun zijde wisten. Het gevolg was maatschappelijke stagnatie, totdat de gewelddadige Russische Revolutie uitbrak. 

Net als Dostojevski vindt ook Poetin dat het superieure Russische volk over andere volkeren hoort te heersen. En de romantische Russische ziel past kennelijk nog steeds naadloos bij een imperiale oorlog (zie video). De potentaat ziet zich hierin gesteund door respectabele Russische intelligentsia zoals de wereldberoemde musicus Valeri Gergiev, de door zijn westerse vakgenoten zo gewaardeerde directeur van de Hermitage Mikhail Pjotrovski en Dmitri Trenin, oud-directeur van het Europa georiënteerde maar nu gesloten Carnegie Moskou Centrum. Gergiev, Pjotrovski en Trenin vergoelijken Poetins veroveringszucht op 'intellectuele wijze'. In Why Russian intellectuals are hardening support for war in Ukraine (*zie link hieronder) verklaart een geestverwant de positie van Trenin uit zijn "overheersende gevoel dat de VS de Oekraïne-oorlog gebruikt om de Russische staat te verlammen of te vernietigen". En daarom móet Trenin de Russische regering wel steunen. Nergens een teken van het veronderstelde autonome denken van de rechtgeaarde intelligentsia. Ik denk dat zeker de twijfelaars onder de Russen door de houding van mensen zoals Trenin alsnog overstag gaan en voor het totalitarisme kiezen.  

*'Why Russian intellectuals are hardening support for war in Ukraine: Horrified by the invasion, centrist elites like Dmitri Trenin nonetheless sense the US is using the conflict to destroy their country'. (Responsible Statecraft, 060622)

Verwante blogs:

Waarom lijden Russen zoveel meer dan wij?  (okt 2016)

Waarom stemmen Russen 18 maart op een 'harde hand'? (feb 2018)

Hoe zag Dostojevski zichzelf en hoe wilde hij worden gezien? (mei 2021)

Youtubefilmpje: 'Putin about the Russian soul' (2016, Engels ondertiteld)