Hoe zag Dostojevski zichzelf en hoe wilde hij worden gezien?
Boze Geesten (1871) gaat over heftig levende mensen die zich niet willen of kunnen conformeren aan de sociale conventies van hun tijd. Dostojevski, de schrijver van deze roman, had daar zelf ook moeite mee. De auteur, zoon van een arts in een armenhospitaal, wilde tegelijkertijd graag onderdeel uitmaken van de geprivilegieerde klasse waartoe zijn tijdgenoten Tolstoj en Toergenjev behoorden. Waarom moest hij er keihard voor werken, terwijl zij financieel vanwege hun oud-adellijke afkomst alles in de schoot geworpen kregen? Dostojevski was niet alleen sociaal maar ook emotioneel een verscheurd man, zo blijkt weer eens uit Alex Christofi's net verschenen biografie Dostoevsky in Love: An intimate life (2021). Hoe zag Dostojevski zichzelf? En hoe wilde hij worden gezien? Diens dubbele verscheurdheid toont de vindingrijke Christofi door zijn grillige levensloop te verbinden met zijn hartstochtelijke romanpersonages.
Zichzelf zag Dostojevski als een lichamelijk en geestelijk instabiele man en hij heeft daarmee zijn hele leven gevochten. Door familieomstandigheden had hij een harde jeugd, was vaak ziek en bovendien gokverslaafd, waardoor hij voortdurend te kampen had met armoede. Hij stelde hoge eisen aan zijn schrijverschap en moraliteit, waaraan hij geen concessies deed. En hoe wilde hij worden gezien? Nooit wilde hij echt ergens bijhoren. Veelzeggend is dat liberalen én reactionairen dachten dat Dostojevski voor de vijand werkte. Zijn opvattingen over de door hem verbreide 'Russische ziel' illustreren zijn reactionaire kant. Hij wilde een Rusland met een geheel eigen collectieve identiteit, zonder invloed van het Westen en gebaseerd op het beste wat de Russische samenleving in zijn ogen had te bieden: de autocratische tsaar, de religieuze orthodoxie en de goedmoedige boeren. Het gevolg was dat hij, die ooit vanwege vermeende revolutionaire sympathieën tien jaar veroordeeld was tot Siberië, op latere leeftijd een uitnodiging kreeg bij de tsaar thuis. Zodra groepseisen zijn autonomie bedreigden trok hij zich echter terug. Hij schreef ook niet over adellijke kringen zoals zijn tijdgenoten, maar over de underdog en hun irrationele gemoedsleven. Had deze voorkeur te maken met zijn afkomst? Met zijn vroegere socialistische ideeën? Met zijn Siberische jaren? Toenemende contacten met de adel verhoogden ondertussen zijn sociale status en uiteindelijk ging hij een keurig familieleven leiden, met datsja en al.
Al die tijd was hij ervan overtuigd dat de vernietigende kracht van lust en passie, waaronder zijn gokverslaving, niet door de ratio kon worden beteugeld. Zijn eigen lichamelijk en psychisch lijden zag hij als illustratie van de menselijke lotsbestemming. Verlossing van zijn lijden en lijden in het algemeen kon slechts worden bewerkstelligd door geloof in de onbaatzuchtige christelijke liefde, die alleen in de Russische orthodoxie zou zijn te vinden. Zijn groeiend vertrouwen in zijn eigen leven vanwege een succesvol huwelijk en een bedwongen gokverslaving kwamen hier samen met de belofte van de 'Russische ziel'. Dostojevski's romans - en vooral de zelfdestructieve Raskolnikov in Misdaad en Straf (1866) - hebben er wel toe bijgedragen dat de 'Russische ziel' in het Westen eerst en vooral over een broeierig volk gaat, ondergedompeld in duistere stemmingen en existentiële wanhoop. Christofi laat zien dat de 'Russische ziel' vooral wordt vormgegeven door een verscheurde Dostojevski en minder algemeen Russisch is dan menigeen zou wensen.
Verwante blogs":
Waarom lijden Russen zoveel meer dan wij? (okt. 2016)
Waar komt de ‘Russische ziel’ eigenlijk vandaan? (aug 2017)
Youtubefilmpje: 'The Russian 19th century novelist Fyodor Dostoyevsky deserves our attention for the austerity and pessimism of his vision.' The School of Life 2016.
Reacties