Waar komt de ‘Russische ziel’ eigenlijk vandaan?

Het is een van de meest intrigerende kenmerken van Rusland: de Russische ziel. Het begrip zit vol nationale stereotypen die vaak grenzen aan vooroordelen. Niet alleen Russen maar ook wij praten over de Russische ziel alsof we precies weten waar we het over hebben. Maar is dat ook zo? Het begrip kent nogal uiteenlopende associaties. Het lijkt op het 'volkskarakter' waar Hitler het arische ras ooit mee kenschetste, maar ook op een zelfbeschrijving zoals bij een individueel karakter. In ieder geval kent de Russische ziel een eigen verhaal en een eigen geschiedenis. Je treft er ingrediënten aan uit oost én west, met fatalisme én romantiek, met mythes én feiten. Het begrip komt hoogstwaarschijnlijk niet van de Russen zelf, maar van 19de-eeuwse West-Europese filosofen. Gefascineerd door de nogal ongewone personages uit de toenmalige Russische literatuur zochten ze naar een begrip om dit ongewone te omschrijven. Russische schrijvers als Dostojevski gingen het begrip vervolgens zelf in hun geschriften gebruiken. Ongeveer in dezelfde tijd lanceerde tsaar Nicolaas I succesvol zijn Triade ‘Autocratie, Orthodoxie en Nationalisme’, ter versterking van de nationale identiteit. De Russische ziel kreeg daarmee ook een nationalistische betekenislaag.

Toen al maar ook nu benadrukken Russen vooral de positieve kant van de Russische ziel. Ze zien zichzelf het liefst als gevoeliger, hartstochtelijker en poëtischer dan andere volkeren en ook collectivistischer. In het Westen zetten wij daar soms graag denigrerende beelden tegenover. Een uitschieter is Daniel Rancour-Laferriere met The Slave Soul of Russia: Moral Masochism and the Cult of Suffering (1995). Voor de Amerikaanse literatuur-hoogleraar duidde de Russische ziel vooral op de onderdanige houding van Russische lijfeigenen, die zou  voortkomen uit hun natuurlijke aanleg voor masochisme. De eeuwenoude autocratie in Rusland zou volgens Rancour-Laferriere hierdoor zelfs zijn veroorzaakt. Zelf denk ik het omgekeerde. Uit staats- en eigenbelang gebruiken Russische heersers tot op de dag van vandaag extreem geweld en repressie tegenover hun bevolking en dit brengt Russen tot een fatalistisch mens- en wereldbeeld. Zo van: het maakt toch niets uit wat je denkt of doet, je hebt geen invloed, laat staan macht om iets aan je situatie te veranderen. 

De autoriteiten moedigen tegelijkertijd en ook al heel lang het zogeheten etnisch nationalisme aan, waarin de Russische superioriteit voorop staat. Naast een negatief individueel zelfbeeld ontstond zo ook een positief collectief zelfbeeld. Dit positieve beeld zorgt voor maatschappelijke samenhang en een stevig gewortelde nationale identiteit. Orlando Figes laat de kracht ervan zien in zijn onvergetelijke Natasja's Dans (1996). Vijftig jaar lang had de componist Stravinski zich in het buitenland volledig van Sovjet-Rusland gedistantieerd, maar keerde op uitnodiging in de jaren zestig toch terug. Het was toen dat hij de voor ons nuchtere westerlingen moeilijk peilbare woorden uitsprak: "De Russische aarde geurt anders en zulke dingen kan men onmogelijk vergeten.” Het zijn dit soort opvattingen die de meeste Russen sterken in hun overtuiging dat zij anders zijn dan westerlingen omdat ze een Russische ziel hebben. Het opmerkelijk breed gedragen geloof in een bijzondere Russische ziel versterkt hopelijk hun nogal wankele zelfvertrouwen. Want dat hebben ze nu harder nodig dan ooit.

Verwante blog:

'Hoe oriëntaals willen Russen eigenlijk zijn?' (sept 2017)

Youtubefilmpje van Poetin over de 'Russische ziel': 'Putin speaks out on differences between Russian and Western Mentality' (2016) (Engels ondertiteld)