Waarom lijden Russen zoveel meer dan wij?

"Als het vaderland het eist gaan we op een egel zitten." Als een echte antropoloog verdiept onderzoeksjournalist Svetlana Alexijevitsj zich in de Russische collectieve geestesgesteldheid door de mensen er over te interviewen. Een vrouw vertelt haar: "We zijn echte oorlogsmensen. Als we er al niet op wachtten, dan maakten we ons klaar voor de oorlog." Clichés ter verklaring zijn er in overvloed: het ligt aan hun slavenmentaliteit, aan hun opofferingsgezindheid, aan hun fatalisme. Psychologiseren is gemakkelijk, hun mentaliteit echt begrijpen een stuk ingewikkelder. Inzicht in de historisch constante staatsagressie en het ermee  samenhangende gevoel van sociale onveiligheid helpt.

Rusland is van oudsher een militaire boerensamenleving, met gewelddadige oorlogen in het buitenland en hardhandig onderdrukte opstanden in het binnenland. Elke Rus wist zich het persoonlijk bezit van de tsaar en de boerenlijfeigene ook nog eens van de landheer. Ongebreideld geweld door tsaar en landheer en structurele ontkenning van de waarde van een mensenleven waren de norm. Geweld lokt geweld uit. Niet voor niets vermoordden Russische onderdanen vijf tsaren, de bolsjewistische moord op Nicolaas II was de  laatste. En de bolsjewieken vermoordden meedogenloos ook de Russische elite. In de jaren daarna overleden naar schatting twintig miljoen mensen door burgeroorlog, repressie en hongersnood. In 1944 zou 95% van de soldaten uit de eerste mobilisatie in de Tweede Wereldoorlog niet meer in leven zijn. Zo’n 25 miljoen Russen stierven in totaal in deze oorlog. Na de oorlog bleven veel dorpen zonder mannen achter. Alexijevitsj verhaalt hoe die enkele verminkte man die nog wel terugkeerde met open armen werd ontvangen.

Ook nu bepalen intimidatie en onberedeneerde angst het dagelijks leven: berucht is de 'KGB-mentaliteit' van overheidsdienaren. Soldatenmoeders, in de jaren negentig nog de 'helden van de samenleving', verwerden vanwege getormenteerd Oekraïne tot ‘spionnen van het Westen’ en zien zich aan de schandpaal genageld. Met enige regelmaat vinden terroristische aanslagen plaats: in 2002 bij een theatervoorstelling in Moskou, in 2004 in een school in Beslan, in 2010 en 2016 in de metro's van Moskou en Sint Petersburg. In de keiharde geldeconomie van de vrije markt ervaart men ook minder gemeenschapsgevoel. Naar eigen zeggen voelden de mensen zich in de Sovjettijd meer met elkaar verbonden. Men deelde vaak hetzelfde communistische ideaal en ruilde - weliswaar uit bittere noodzaak - voortdurend goederen en diensten met elkaar uit. Het sterftecijfer in Rusland ligt weer ongekend hoog. De naar Amerika geëmigreerde Russische journalist Masja Gessen constateert bij haar eerste terugkeer verbijsterd dat haar vrienden nauwelijks geschokt reageren wanneer mensen uit hun directe omgeving plotseling en om onduidelijke redenen zijn overleden. 

Volgens de Amerikaanse antropoloog Michelle Parsons lijden steeds meer Russen aan een gevoel van nutteloosheid en aan gebrek aan hoop. "Ne nuzhnaja",  "Ik ben nergens meer voor nodig." Vooral door ziektes en ongevallen ligt het sterftecijfer veel hoger dan in andere landen. Bij de meeste Russen vormt lijden zo'n vanzelfsprekend onderdeel van hun leven, dat ze nergens meer van opkijken. Een journalist die wil weten hoe de - door  Europese sancties en oliecrisis - ongekend snel stijgende prijzen worden ervaren, ziet vooral veel schouderophalen. Zoals mijn Russische vrienden steeds weer zeggen: "Wat doe je er aan? Dit is Rusland."

YouTube filmpje over en met Svetlana Alexijevitsj 'The Soviet person remains', Nobel Prize winner Svetlana Alexievich - BBC Newsnight