Wat gebeurt er met 'niemandsland' in Rusland?

Zogenaamd niemandsland in Rusland is net als bij ons altijd van iemand. Het is óf van de staat óf van een particulier en zij bepalen wie het mag gebruiken. Onbekommerd nemen Russische vrienden me mee naar het niemandsland van de staatsbossen: 's winters om er te langlaufen en in de herfst om er paddestoelen te plukken. En zomers liggen we aan een rivieroever van de staat zorgeloos te zonnebaden. Geen bord of toezichthouder te bekennen en regels lijken er niet te bestaan. De lokale bevolking beschouwt het veelal als 'gemeenschappelijke grond' en laat er haar schapen onbelemmerd grazen. Hoe gaan Russen om met niemandsland? En heeft gemeenschappelijk grondgebied ook nadelen? 

Woeste grond was eeuwenlang de benaming voor dit soort niemandsland, braakliggend land met natuurlijke begroeiing, onontgonnen, niet gecultiveerd land. Onontgonnen betekende echter nooit ongebruikt. Russische adellijke grootgrondbezitters lieten hun boerenlijfeigenen tot ver in de 19de eeuw vrijelijk toe tot deze grond en de boeren hadden het hard nodig om het hoofd boven water te houden. Ze kapten er hout, verzamelden bosvruchten en gingen er op jacht. Maar na de afschaffing van de lijfeigenschap in 1861 moest de adel vanwege het wegvallen van de gratis arbeidskrachten op zoek naar extra inkomsten. Ook onontgonnen land werd in gebruik genomen en enclosure was het gevolg. Voor de kleine boeren betekende het dat de zo onmisbare gemeenschappelijke gronden van het landgoed grotendeels werden afgesloten. 

          In de 20ste eeuw werden boeren opnieuw de dupe. In de Sovjetperiode bleek de kolchoz, een verzameling traditionele boerderijen op sovjetleest geschoeid, te weinig winstgevend. Daarom zette de staat grote nieuwe landbouwfabrieken op, de zogeheten sovchoz. Vaak ging het om bedrijven buiten de traditionele landbouwgebieden, temidden van onontgonnen gebied. Zodra het landbouwgrond was geworden, was het particulier niet langer toegankelijk, terwijl de boeren het net als in de 19de eeuw hard nodig hadden. 

Nog steeds zijn gemeenschappelijke gronden voor het overleven van Russische boeren noodzakelijk. Tegelijkertijd kleven er nadelen aan, wat in 1968 in Science door de Amerikaanse bioloog Garrett Hardin de tragedy of the commons werd genoemd, de tragedie van de gemeenschappelijke gronden. Iedere herder, schreef Hardin, zal zo veel mogelijk vee op deze grond laten grazen. Maar wat voor één herder verstandig lijkt, zorgt voor een collectieve ramp voor de gemeenschap: alle planten worden opgegeten en een woestijn blijft achter. Hardin gebruikte 'tragedie’ in de oud-Griekse betekenis van het woord: een verdrietige, maar onvermijdelijke gebeurtenis. Zijn conclusie, vrijheid in de commons betekent de ondergang van iedereen, is voor Rusland echter moeilijk voorstelbaar. De hoeveelheid braakliggend land is er eenvoudig te groot. Andere bedreigingen doemen wel op voor de Russische commons, zeker in de buurt van grote steden. Tegenwoordig kopen nietsontziende projectontwikkelaars daar grote stukken onontgonnen grond of bossen op, om er gigantische bouwwerken neer te zetten. Met uiteraard een ondoordringbaar hek er omheen zodat mijn vrienden of de schaapherders er niet langer naar toe kunnen.  

Verwante blogs:

Het strand aan de Russische Finse Golf is nu van iedereen (aug 2018)

Waar zijn de collectieve boerderijen gebleven? (aug 2021)

Youtubefilmpje Russian wild mushrooms hunting: Een filmpje over het in Rusland zo populaire paddestoelen zoeken in 'niemandsland' (2018)