A- A A+

Als antropoloog wil ik Rusland in het sociale detail tot leven wekken. In deze blog bericht ik tweewekelijks over mijn ervaringen tijdens mijn Russische reizen. Maar ook een nieuwsbericht, publicatie of speciale gebeurtenis uit de Russische geschiedenis kunnen me aanzetten tot reflectie. Bij de blogs vindt u een illustratief YouTube-filmpje.

Waar zijn de collectieve boerderijen gebleven?

Collectivisatie-Russische-landbouw-020821 Een kolchoz ploegt collectief

Het platteland van Tsjechov en Tolstoj hield op te bestaan toen in de jaren '30 alle Russische boeren in staatsdienst kwamen en alle landbouwgrond staatseigendom werd. Stalin voerde de collectivisatie in met twee dominante organisatievormen: sovchozen en kolchozen. De sovchozen werden van bovenaf geleid als een soort staatsfabriek. De kolchozen functioneerden onder lokaal partijbestuur, dat alle boerderijen dwong als collectief te gaan samenwerken. Particuliere boerenbedrijfjes mochten, weliswaar onder strenge regime, naast de collectieve boerderijen blijven bestaan. Waar zijn al die collectieve boerderijen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie eigenlijk gebleven? Voor het antwoord kunnen we deels terecht bij twee unieke bronnen uit de jaren '60 en '70, over enkele Siberische kolchozen. Allereerst Karl Marx Collective: Economy, Society and Religion in a Siberian collective farm (1983) van Caroline Humphrey, een toegankelijk geschreven gedegen antropologisch onderzoek naar twee kolchozen in Boerjatisch Siberië. En daarnaast de onthullende insidersblik van Moskous dissidente schrijver Andrej Amalrik in Niet begeerde reis naar Siberië (1970), over zijn dwangarbeid in een kolchoz. 

 

De communistische propaganda spiegelde iedereen een beeld voor van succesvolle modernisering. Misschien daardoor verbaasden Humphrey en Amalrik zich zo over de dagelijkse praktijk. Humphrey concludeerde uit wat ze zag maar ook uit officiële stukken, dat het collectieve landbouwsysteem onmogelijk lucratief kon zijn. Mensen die het dagelijks werk deden hadden het overzicht niet en bestuurders raakten door hun ideologisch dogmatisme steeds verder verwijderd van de werkelijkheid. Vanwege de strenge sovjetregels mocht Humphrey voornamelijk zien wat wél werkte. Amalrik kon zich als banneling aanzienlijk vrijer onder de Siberische boeren bewegen. Hij beschreef de kolchoz onomwonden als één grote keten van inefficiëntie: ongemotiveerde boerenarbeiders, grote verspilling van materiaal en arbeid, verborgen werkeloosheid onder ongeschoolden en enorme staatsleningen die de boel overeind moesten houden. Beide auteurs noemden ook het chronische tekort aan geschoolde arbeiders omdat jonge mensen naar de stad trokken, de ongebreidelde bureaucratie, maar vooral het feit dat ideologische overwegingen het altijd wonnen van economische. Tegelijkertijd benadrukten beiden het grote belang van de particuliere boerenbedrijfjes voor het overleven van de boeren. In 1991 werden de sovchozen massaal verlaten en ze gingen daarna min of meer op in de natuur. Voormalige werknemers trokken veelal naar de stad voor ander werk. De kolchozen vielen weer in aparte boerderijtjes uiteen en modernisering vond er daarna nauwelijks nog plaats. 

 

Je hoeft nu maar wat dieper het Russische platteland in te reizen of de triestheid van de vervallen schuren en verroeste landbouwmachines slaat je in het gezicht. Begin deze eeuw zag je nog wel wat grote landbouwbedrijven opkomen. In die tijd bezocht ik zelf een moderne aardappelboerderij op enkele honderden kilometers van Tomsk. De pootaardappels kocht de boer in Nederland en even waande ik me zelfs weer thuis. Volgens de Russische bioloog Sergej uit Tomsk, die mij op deze trip vergezelde, was zo'n grote boerderij uniek voor Siberië. In het algemeen blijft de huidige productiviteit en werkgelegenheid zelfs onder het al belabberde sovjetniveau. Hooguit rondom grote steden houden omvangrijke landbouwbedrijven zich staande omdat ze er direct aan kunnen leveren. Succes hangt volgens economisch antropoloog Oane Visser in Crucial Connections: The persistence of large farm enterprises in Russia (2008) vooral af van de arbeidsdiscipline. Zodra het op het landbouwbedrijf tegenzit, zijn werknemers immers geneigd hun eigen boerderijtjes voorrang te geven. Vaak is groei bovendien alleen mogelijk door het aantrekken van westers kapitaal en zaaigoed. Na de annexatie van de Krim in 2014 staat de samenwerking met het Westen echter onder druk en ook de toenemende binnenlandse onzekerheid over economie en rechtsstaat doet er geen goed aan. Kortom: de Russische landbouw zit dankzij de collectivisatie nog steeds in het slop en het wegroestende landbouwtuig blijft hiervan voorlopig een veelzeggende getuige.

 

Verwante blogs: 

'Anders stuur ik je naar Siberië!' (sept 2016)

Wat doet zo'n groot leeg land met Russen? (sept 2019)

Youtubefilmpje 'Collectivization Breeds Violence and Betrayal' (AHC, 2016)

3,56 min.

 

Reacties

 
Er zijn nog geen reacties.
Log in of registreer je als je een reactie wil schrijven.