Russische bureaucratie leidt tot conformisme
Door het grote verschil tussen privé en publiek gedrag nemen toeristen in Rusland vaak een eenzijdig beeld mee naar huis. De warme binnenkant van de mensen blijkt vaak pas als je kennismaakt met hun spreekwoordelijke gastvrijheid. Waar komt dit enorme verschil tussen privé en publiek gedrag vandaan? Voor een deel vanwege de doorgeschoten bureaucratisering, denk ik. De Russische overheidsbureaucratie, ooit opgezet door Peter de Grote aan het begin van de 18de eeuw, kwam in de centralistische Sovjettijd in een ongekende stroomversnelling. Stroperigheid werd haar voornaamste kenmerk. Maar hoe staat het nu met de Russische bureaucratie?
Vóór de 18de eeuw werd een zaak opgelost door één klerk, maar al gauw kwam er een hele piramide van werknemers aan te pas. Traditionele en vaak irrationele procedures werden geleidelijk aan ingeruild voor meer rationele en routinematige. Volgens socioloog Max Weber in zijn Wirtschaft und Gesellschaft (1925) functioneert in een ideale bureaucratie een organisatie op basis van formele voorschriften, rationele en gespecialiseerde deskundigheid, een hiërarchische gezagsstructuur met voor iedere functionaris beperkte bevoegdheden en rekrutering op basis van kennis, kundigheid en prestaties. Maar in de immense en extreem gecentraliseerde Sovjeteconomie moest hoofdstad Moskou wel precies weten hoeveel elektriciteit ergens boven de Noordpoolcirkel in Moermansk en hoeveel eieren in het Siberische Novosibirsk nodig waren. Bergen documenten gingen elke dag het hele land door, aangestuurd door talrijke overheidsfunctionarissen, die de macht hadden de gekste informatie op te vragen. De provincies konden niet anders dan er lijdzaam aan voldoen.
Bij mijn eerste bezoek aan de Staatsuniversiteit van Tomsk eind jaren '90 zag ik overal metershoge rijen open en stoffige archiefkasten. En daartussen verstopt zaten de wetenschappelijk medewerkers. Letterlijk alles moest bewaard blijven, zo verzekerden ze mij. De ideale bureaucratie van Weber werd in Rusland dan ook nooit verwezenlijkt. Het huidige regime leunt wederom op centralistisch leiderschap en extreem bureaucratisch opererende ambtenaren. In 2016 waren in het Migratiekantoor van Tomsk slechts drie van de twintig balies open. Honderden mensen zaten apathisch te wachten op de registratie van hun visum. Achter een van de drie balies zaten mijn Russische vriendin Lylia en ik al meer dan een uur een complex formulier correct in te vullen. In het eerder thuis al met veel moeite gemaakte document bleek een fout te zitten en de ambtenaar keurde vervolgens twee nieuwe pogingen af. Alleen een volledig foutloos ingevuld formulier, met geen enkele doorhaling, was voor haar acceptabel. Wij hadden nog geluk want we kregen hulp. De meeste mensen, veelal afkomstig uit Azië, zaten er eindeloos, zonder uitzicht op succes. Toen een van hen een baliemedewerkster smekend om bijstand vroeg, lachtte ze hem achter zijn rug vierkant uit. Na drie uur stonden Lilya en ik eindelijk weer buiten, behoorlijk overstuur en verbijsterd over wat zich zojuist had afgespeeld (en dit is geen uitzondering, zie bijgevoegd filmpje).
Masja Gessen laat in haar indrukwekkende boek De toekomst is geschiedenis (2012) Serjosja aan het woord. Na met vele anderen meer dan een uur in de rij te hebben gestaan voor een metrokaartje, koopt hij bij zijn beurt meerdere kaartjes en wil er de wachtenden van laten meeprofiteren. Een politieagent die dit ziet verbiedt hem dit ten strengste. Een burger mag de regels niet zomaar naar zijn hand zetten: "Wie denk je wel dat je bent? God?" Serjosja's gedrag is uitzonderlijk. Veel vaker zie je mensen zich nederig onderwerpen aan het machtsvertoon van ambtenaren. Wat doet dit met iemand op de langere termijn? Het heiligverklaarde papier, de doffe acceptatie van de bureaucratie, het onvoorwaardelijk conformisme? Een ongeschreven regel lijkt ook hier te gelden: Wat jou wordt aangedaan, doe je daarna ook een ander aan. Maar gelukkig: de Russische gastvrijheid bestaat gewoon nog steeds.
Verwante blogs:
Het postkantoor als laatste Sovjetbastion (nov. 2016)
'Blat': Doe jij wat voor mij dan doe ik wat voor jou!' (feb. 2017)
Youtubefilmpje: Russian Bureaucracy'van Joy Womack (2016)
Reacties