'Blat': Doe jij wat voor mij dan doe ik wat voor jou!

'Wie kent iemand die iemand kent' was een van de meest urgente vragen in de Sovjet-Unie. Ik doel op het extreem verfijnde systeem van wederkerigheid, 'blat’ genaamd. Blat betekent simpel: als jij wat voor mij doet doe ik wat voor jou. Op praktisch elk gebied bestonden chronische tekorten en blat was vaak de enige manier om aan schaarse goederen of diensten te komen. Alles wat door de staat op de bon was gezet werd herverdeeld door blat. Bovendien kon je in de alsmaar uitdijende sovjetbureaucratie het vreselijke 'voordringen, schreeuwen en aandacht trekken' alleen via je persoonlijke netwerk enigszins voorkomen. Blat lijkt op het oog sterk op de meer bekende Europese informele netwerken van ‘patroon-cliënt relaties’. In het gunstigste geval is blat ingebed in niet-hiërarchische en warme sociale netwerken van familie en vrienden en daardoor moreel algemeen geaccepteerd. Bevriend zijn en elkaar helpen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Menige Rus ontpopte zich in de sovjetperiode als een echte ‘blat-meister’, een professional in blat. De nu 47-jarige Nicolai uit Tomsk heeft er nog steeds plezier in ‘het systeem te verslaan', zoals hij het noemt. Zijn tweede natuur buigt de regels relatief eenvoudig om naar zijn wil. Bovendien laat hij zo zien dat hij 'gevoel heeft voor het spel' en dat dwingt respect af. ‘Gevoel voor het spel’ is ook: toon je ruimhartig en laat aan niets merken dat je wederkerigheid verwacht. Mensen die 'geleende' goederen of diensten direct terug willen, zijn geen echte blat-meisters. Daarnaast ga je altijd zuinig om met je contacten. Het alom bekende Russische spreekwoord Ne ploej v kolodets, prigoditsja vodoe napit'sja betekent: 'spuug niet in een waterbron, want misschien moet je er ooit uit drinken’. En zeg nooit meteen nee als je iets wordt gevraagd, maar altijd: ‘Ik zal kijken wat ik voor je kan doen’. Zo lang mensen zich aan je verplicht voelen, helpen ze jou ook in de toekomst je problemen op te lossen. Iedereen in Rusland kent het gezegde: Ne imej sto rublej a imej sto druzej, 'Je hebt niet zozeer honderd roebel nodig alswel honderd vrienden'.

Na de perestrojka impliceert de markt- en geldgedreven economie een meer rationele benadering van relaties. De eerder noodzakelijke wederzijdse hulp kalft af. Docent journalistiek Maria Konjoekova uit Sint-Petersburg stelt in Zo gaat dat in Rusland (2013) dat haar landgenoten zich nog steeds 'geen voorstelling kunnen maken van een zuiver zakelijke relatie'. De Russische socioloog Alena Ledeneva toont in haar studie Russia’s Economy of Favors: Blat, Networking and Informal Exchange (1998) overtuigend aan, dat blat stevig verknoopt is met omkoperij en corruptie (zie ook het interview met Ledeneva hieronder). Omdat blat nog steeds onderdeel vormt van elke sociale relatie, gaat het een gemakkelijk over in het ander. Corruptiebestrijding in Rusland ketst dan ook steevast af op de 'keiharde' maatschappelijke onderlaag van blat.

Youtubefilmpje: Interview met Alena Ledeneva over corruptie en persoonlijke netwerken (2015). Ledeneva is hoogleraar Politiek en Samenleving aan de School voor Slavische en Oost-Europese Studies van het University College in Londen. Zij doet onderzoek naar corruptie, informele economie en de rol van sociale netwerken in Rusland en andere postcommunistische samenlevingen.