Politiek correct op zijn Russisch

Pussy Riot in de rechtzaal (2012)

Nog goed herinner ik me mijn verbijstering toen vriend en academicus Sergej het tijdens een etentje steeds had over 'zwartkonten' (in het Russisch tsjornyje zjopy), wanneer hij Tsjetsjenen bedoelde. Moest ik er iets van zeggen of was dat te politiek correct? In Nederland zijn het hoofdzakelijk ‘gewone burgers die je politiek correct vinden wanneer je bijvoorbeeld een nationale traditie wilt opofferen om een in hun ogen ‘overgevoelige’ minderheid te ontzien. Door directe of indirecte intimidatie proberen ze je zo het zwijgen op te leggen. Bestaat het eigenlijk ook in Rusland, dit soort politieke correctheid? Inmiddels ben ik er wel achter dat je voorzichtig taalgebruik over minderheden met een lantaarntje moet zoeken. Wat wel al lang bestaat is 'ideologische correctheid', een overgevoeligheid voor de officiële staatsideologie. In eerste instantie komt dit niet van de 'gewone' burger, maar van de staat en dan vooral van de staatsveiligheidsdienst FSB. En dat is echt even iets anders.

In de vroege sovjetjaren heette ideologische correctheid idejnost. En dit afdwingen deed de overheid in de vorm van een dobri sovjet, een ‘welgemeend advies’, vaak eindigend met de dood. Een dobri sovjet volgde als jouw denkbeelden of gedrag afweken van de officiële staatsideologie. In de speelfilm 1984, gebaseerd op de gelijknamige roman van George Orwell uit 1948, werd Winston Smith, iemand met een afwijkende mening, onder dreiging van geweld net zo lang gehersenspoeld tot hij de staatsideologie volledig omarmde. Sommige Russische vrienden vinden privé dat het weer erg lijkt op toen, maar het met de dood moeten bekopen is nog maar zelden aan de orde. Zo mag je bijvoorbeeld niets negatiefs over Poetin of over de Krim-annexatie zeggen, althans niet in het openbaar. Een ambtenaar die dat doet kan zijn verdere carrière bij de overheid wel vergeten. Documentairemaker en schrijver Hester de Boer vertelde enkele jaren geleden hoe dat eraan toegaat. De intimidatie komt in de vorm van telefoontjes of bezoekjes, soms direct van de FSB of iemand uit het Kremlin, soms via een kennis die als doorgeefluik fungeert. De Boer: "Het is nooit een direct dreigement of verbod, maar een 'advies' om een andere koers te varen." 

Door eeuwenlange ervaring met dit soort correctheid zijn veel Russen erg goed in staat te denken en te praten volgens de staatsideologie. Joeri Levada, socioloog en oprichter van de eerste Russische objectieve opiniepeiling, noemt dit 'collectieve gijzeling': iedereen accepteert naar buiten toe de bestaande orde. Demonstrant Aleksandra vertelde een journalist tijdens een Moskouse demonstratie onder leiding van oppositieleider Aleksej Navalny waarom haar ouders dit nooit zouden durven: "Mijn ouders zijn sovjetmensen: tegen de regering ingaan zien ze als verraad." Het gevolg van deze ideologische correctheid is wel geringe compassie met andersdenkenden en minderheden. Burgers als Sergej maar ook de overheid gebruiken openlijk woorden als 'zwartkonten', omdat niemand hen een strobreed in de weg legt. Gelukkig zijn er nog steeds Russen die sociale misstanden wel aan de kaak stellen, soms in een eigen sensitieve taal. Zo beschrijft Pussy Riot aanvoerder Nadja Tolokonnikova aangrijpend in haar Zo begin je een revolutie (2017) hoe het voor haar voelt nu Rus te zijn: "De huidige politiek wordt in zo’n hoge mate bepaald door de corporatieve belangen van een handvol ambtsdragers dat zelfs de Russische lucht ons pijn doet, alsof we gevild rondlopen." Russische overheidsdienaren en in hun kielzog veel burgers noemen haar 'decadent' en 'westers'. Zelf vindt Tolokonnikova het verwijt van 'onvaderlandslievendheid' nog het ergst. Nu ze de officiële staatsideologie niet meer volmondig onderschrijft, zien ze haar kennelijk niet langer als Rus.   

Verwante blogs: 

"Russisch van binnen maar zwart van buiten"

Hoe waarachtig klinkt het laatste woord in Poetins rechtbank?

YouTubefilmpje ‘1984; Story and analyses in 9 min’: 'This video is a good supplement for studying 1984, with footage taken from the movie. Clarification: In the movie, Winston Smith meets O'Brian alone, but in the book, both Julia and Winston meet O'Brain.'