Is Poetins “eeuwenoude beschaving” wel typisch Russisch?

Heeft 'de Russische ziel' zijn langste tijd gehad? Tot voor kort was de Russische ziel voor Russen dé manier om hun eigenheid mee uit te drukken. Het gaat over hun geloof in een aparte gemeenschappelijke gevoelswereld. Een Russische ziel hadden alleen Russen. Wij niet-Russen begrepen niets van hen - en dat was logisch, want die Russische ziel, hè? Het Westen ging lange tijd mee in dat geloof. Uit ressentiment tegen datzelfde Westen ging het regime het begrip echter steeds vaker gebruiken om haar nationalistische en imperialistische agenda mee uit te voeren. Zo werd het ook een geopolitiek begrip. Na de Russische invasie in Oekraïne is er veel veranderd. In Europa ging de Russische ziel steeds meer symbool staan voor een Russisch duister rijk van het Kwaad. Maar ook in het Kremlin lijkt iets te zijn veranderd. 

Poetin praat tegenwoordig liever niet meer over het eigene van de Russische gevoelswereld, maar over het eigene van de ‘eeuwenoude Russische beschaving’. Deze beschaving onderscheidt zich in alles van het Westen. Hij roemt het traditionele patriarchaat met zijn familiewaarden, de ‘oeroude’ orthodoxe religie en de uitzonderlijk hechte volksgemeenschap als hoekstenen van zijn land. Rusland als anti-modernistisch land, waar het oude met liefde wordt gekoesterd. Juist door zijn kernwaarden zal Rusland het verdorven Westen overleven. Om Rusland tegen dit decadente Westen te beschermen moet het eerst en vooral zijn eigen beschaving beschermen. En die van zijn buren die op 'natuurlijke' wijze tot die beschaving behoren. Zo maakt het Kremlin gebruik van de 'eeuwenoude beschaving' om oorlog te voeren in Oekraïne en zijn imperialistische ambities waar te maken. 

Natuurlijk is een aparte Russische ‘eeuwenoude beschaving’ onzin, met zijn intrinsieke banden met westerse landen door de eeuwen heen. Het doet denken aan de 'triade' autocratie, orthodoxie en nationalisme van tsaar Nicolaas I aan het begin van de 19de eeuw, die bang was dat de ideeën van de Franse Revolutie over zouden slaan naar Rusland. Uit angst voor westerse invloeden doet Poetin nu precies hetzelfde. Ook hij wil zijn land promoten als autocratisch, orthodox en nationalistisch. Maar zijn 'eeuwenoude beschaving' is niet typisch Russisch en gewoon een onderdeel van de westerse beschaving. Het is een doorzichtige poging om, onder het mom van uitzonderlijkheid, gebiedsuitbreiding te rechtvaardigen. Poetin voedt zo wel de xenofobie - met de westerse mens als vijand.  

De slavist Sjeng Scheijen laat het overtuigend zien in zijn Een ander Rusland: Bouwstenen voor een vreedzaam Europa ná Poetin (2024): “Het is simpelweg ondoenlijk en ahistorisch om de Slavische en orthodoxe wereld uit te sluiten van een pan-Europese geschiedschrijving”. Er bestaat geen typisch Russisch historisch proces en ook geen typisch Russische mens. Het Westen moet zich niet laten verleiden tot hetzelfde geopolitieke wij-zij-denken als Poetin. Ná de oorlog en ná Poetin moeten we ons weer met elkaar zien te verhouden. Dan blijkt Rusland een stuk Europeser dan vaak wordt aangenomen. 

Verwante blogs:

Waar komt de ‘Russische ziel’ eigenlijk vandaan? (aug 2017)

Moeten we de 'Russische ziel' blijven bestuderen? (mrt 2024)

Youtubefilmpje The Russian Oligarchy and the “Civilization State” (The Analysis.News, nov. 2023)