Moeten we de 'Russische ziel' blijven bestuderen?

Russische thee-ceremonie (Wiles 1948)

In het Westen ontstaat steeds meer weerstand tegen het begrip 'Russische ziel'. Maar wat is er eigenlijk mis mee? Sinds de oorlog in Oekraïne ligt de Russische cultuur onder vuur. En de boodschap luidt dat het maar beter is niets positiefs meer over Russen te zeggen, de Russische taal niet te propageren, Russische klassiekers niet te lezen en niet meer naar Russische muziek te luisteren. En dit allemaal omdat Poetin de ooit zo romantisch opgevatte Russische ziel misbruikt om Russen te mobiliseren rondom een onmenselijke oorlog. Door de meeste Russen wordt de Russische ziel immers beschouwd als een essentieel onderdeel van wie zij zijn: als mens, als gemeenschap maar ook als land. Wat is er op tegen om het begrip te gebruiken?

De Russische ziel vormt een belangrijk propagandamiddel voor het imperialistische streven naar herstel van het Groot Russische Rijk. De staat gebruikt het om Russen oorlogsbereid en koest te houden. Het vormt het voornaamste bestanddeel van het door het Kremlin zo geradicaliseerde nationalisme. Door het begrip te blijven romantiseren - kijk eens wat een goed volk wij zijn - is het ook een belangrijk middel geworden om de samenleving patriarchaal, familiegezind en conservatief te houden. De behoudzuchtige Russisch-orthodoxe kerk en het Kremlin hebben juist op deze terreinen een verbond gesloten. In het verlengde hiervan wordt het ingezet om het Westen te bekritiseren, want daar is teveel individualisme, teveel vrijheid en teveel aandacht voor minderheden. Daar komt bij dat de etnisch-Russische bevolking het gebruikt om niet-etnische Russen mee te discrimineren. Tenslotte bedienen Russen zich ervan om niet te hoeven veranderen, om niet te hoeven voldoen aan westerse maatstaven en om vrouwen, seksueel andersgeaarden en etnische minderheden vrijuit te kunnen discrimineren. Het gaat bij de Russische ziel immers ook altijd om sociale uitsluiting. Hoe sterk de gevoelens van sociale uitsluiting zijn, hangt samen met de historische, politieke en culturele context. 

Het begrip bestaat al heel lang en heeft ook op allerlei positieve gebieden enorme zeggingskracht. De veelal verpauperde Russen hadden nooit veel om trots op te zijn, maar ze waren wel altijd trots op hun Russische ziel. De Russische ziel is een overwegend ‘blind’ geloof in het eigen land en de eigen mensen. De Russische ziel geeft een gevoel ergens bij te horen, een plek in de wereld te hebben waar ze zich thuis voelen. Bovendien staat het begrip voor het mooiste dat het land heeft voortgebracht: Russische literatuur, schilderkunst en muziek worden wereldwijd geroemd. Niet zelden schrijven Russische kunstenaars die uitzonderlijkheid toe aan hun Russische ziel. Na de grootschalige invasie van Oekraïne wilde ik de titel van mijn Leergang ook een ondertitel geven, namelijk 'De "Russische ziel" ofwel de tragedie van een volk', dus inclusief de negatieve aspecten. Want het zijn de Russen die het slachtoffer zijn van de politisering ervan. Tegelijkertijd vergoelijkt het oorlog, vergoelijkt het hun achtergebleven modernisering, vergoelijkt het hun passiviteit en fatalisme. De Russische ziel bestuderen betekent de collectieve mentaliteit onderzoeken van het grootste land ter wereld. Het geeft een antwoord op de vraag wie de Russen zijn en hoe ze zo zijn geworden. Zou je dat niet meer doen dan weet je niet meer over wie je het hebt, vijand of niet. 

Verwante blogs:

Waar komt de ‘Russische ziel’ eigenlijk vandaan? (aug 2017)

Wat is er mis met de Russische taal?  (feb 2023)

Youtubefilmpje van Poetin acht  jaar geleden over de 'Russische ziel': 'Putin speaks out on differences between Russian and Western Mentality' (2016) (Engels ondertiteld)