Kun je het enthousiasme van de Russische elite om oorlog te voeren verklaren?

Gergiev krijgt van Poetin de Orde Voor Verdienste aan het Vaderland (30 mei ‘24)

De Tweede Wereldoorlog is alweer zo lang geleden dat men over West-Europa kan zeggen dat velen opgegroeid zijn zonder ooit aan den lijve oorlog te hebben meegemaakt. Voor de Russen in Rusland geldt dit veel minder. Hun land was voortdurend bezig via militair ingrijpen de door haar gewenste orde in een ander land te herstellen. In de jaren '50 en '60 gebeurde dit in de landen van het Warschaupact. Tussen 1979 en 1989 voerde het Kremlin oorlog in Afghanistan. En in de jaren 1994 tot 2009 vonden de Tsjetsjeense oorlogen in de Kaukasus plaats. Behalve de wens de orde te herstellen kan zo'n oorlog ook een onderliggende reden hebben, zoals het idee dat een land of regio van jou is of dat een land met een andere doctrine kan uitgroeien tot een bedreiging. Maar er is meer aan de hand.

Veel intelligente mensen in Rusland hebben zich gelijk na de inval in Oekraïne uitgesproken als radicale voorstanders van de oorlog die geen oorlog genoemd mag worden. Niet zelden zijn dat creatieve vrijdenkers die zich ineens bezig gingen houden met de noodzaak en het rechtvaardigen van de oorlog in Oekraïne. Deze manier van doen was onder de Russische elite zo algemeen dat degene die weerstand bood tegen de oorlogseuforie meer opviel. In het Russische gerenommeerde tijdschrift Literaturnaja Gazeta verscheen al gauw een lijst met 500 namen van Russische schrijvers die de oorlog ondersteunden.

De wereldberoemde Valeri Gergiev heeft in Nederland als ‘geval’ veel aandacht gekregen. In Rotterdam leidde hij het grote en populaire jaarlijkse Gergiev Festival. In 2022 sprak hij zich uit vóór de oorlog tegen Oekraïne, waardoor hij onmiddellijk in ongenade viel. Wereldwijd wilde niemand nog met hem op de foto. Men kon gewaarschuwd zijn geweest want in 2008 dirigeerde hij als steunbetuiging aan Poetin een concert tussen de door Rusland verwoeste gebouwen in de stad Tschinvali van het Georgische Zuid-Ossetië. Blijkbaar werd hem dit toen door het Westen niet zwaar aangerekend. Gergiev is een belangrijke figuur in Rusland gebleven, lieveling van het regime. Hij is aanhanger van het zogenoemde Culturele Front. Deze vereniging heeft als doel Rusland 'met een culturele en geografische oorlog te bevrijden van westerse slavernij'. Het Kremlin beloonde hem met prestigieuze leidinggevende functies aan de grote theaters van Sint-Petersburg en Moskou.

Ook na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ontstond meteen lyrische steun voor de oorlog bij tal van bekende Russen, zoals de kunstschilders Malevitsj en Kandinski en de dichter Majakovski. Majakovski droomde van de geboorte van een nieuwe mens in een totalitaire wereld. Dit was niet typisch Russisch. Duizenden van Europa’s meest vooraanstaande kunstenaars en wetenschappers werden euforisch bij het idee dat door de oorlog een Europese wederopstanding zou plaatsvinden, in de gloed van een nieuwe dageraad. Zij verwelkomden de oorlog als noodzakelijk voor een natuurlijk sterven en een wedergeboorte. De culturele elite kan blijkbaar een oorlog omarmen omdat die een hoger doel zou dienen.

Volgens de historicus Ewoud Kieft in zijn Oorlogsenthousiasme: Europa 1900-1918 (2014) laat de euforie van de culturele elite over de Eerste Wereldoorlog zien hoe vatbaar ze is voor de aanzuigende kracht van oorlog. Bij het uitbreken van de oorlog was absoluut geen sprake van autonoom denken. Pas in de tweede helft van de oorlog begon de pro-oorlog-elite zich langzaam maar zeker eigenhandig uit de geschiedenis te schrijven en kwam er zo mee weg. Gaan we dit in Rusland ook zien, nu de oorlog in Oekraïne kennelijk langzaam afloopt?

Verwante blogs:

Waarom vallen Russen steeds weer voor de totalitaire verleiding? (april 2024)

Het ongemakkelijke oorlogsdagboek van een Moskouse schrijver (nov 2023)

Youtubefilmpje: Interview met Ewoud Kieft naar aanleiding van de Libris Geschiedenis Prijs 2015 voor zijn Oorlogsenthousiasme (okt. 2015)