Hoe individualistisch kunnen Russen nog zijn?

Visser op het ijs

"Het was een lang en eenzaam leven, zonder iemand, zonder vrienden." Voor een individualistische levensvisie in een politiek collectivistisch klimaat was dat de straf. Dissident Nadezjda Mandelstam, weduwe van de al net zo dissidente dichter Osip Mandelstam, zegt dit in een interview in 1973 (zie Youtube filmpje). Het gaat over de jaren dertig, waarin haar man tot twee keer toe werd opgepakt en in 1938 vermoord. Voor hun eigen veiligheid bleven haar oude vrienden uit haar buurt. Bang hetzelfde lot te ondergaan als haar man begon ze te zwerven. Iedereen die er in Stalins tijd een andere politieke mening op nahield werd gedood of leefde eenzaam voort. Politiek systeem en individu waren één en het individualisme werd ontkend. Om toch 'zichzelf te kunnen blijven' hield Nadezjda Mandelstam over de periode 1919-1939 een dagboek bij.* Sinds 2013 wordt het collectivisme van hogerhand opnieuw stevig aangemoedigd. Hoe individualistisch kunnen Russen tegenwoordig nog zijn, het politieke individualisme daargelaten? 

Na het communisme vonden veel mensen het moeilijk hun collectieve denkwijze te veranderen: "Opeens moest je uitgaan van het individu, van jezelf dus en van je eigenbelang." Van Russische vrienden krijg ik regelmatig te horen dat wij westerlingen te individualistisch zijn. Ik, fervent alleenwoner, vorm in hun ogen het levende bewijs. Ze zien individualisme vooral als leeg, kil en onmenselijk en alleenwonen als een vloek. Toch bestaat de hang naar individualisme wel degelijk. Volgens de staatsopiniepeiler 'Russian Public Opinion Research Center' ziet in 2013 32 procent van de respondenten zichzelf als "op zichzelf", als iemand die zich met geen enkele sociale groep identificeert. De Russisch-Amerikaanse schrijver Anna Arutunjan stelt in The Putin Mystique: Inside Russia's power cult (2014) dat collectivistische waarden weliswaar sterk zijn, maar in de praktijk gepaard gaan met zwak 'sociaal kapitaal' . Veel mensen gaan door de omstandigheden gedwongen en niet uit vrije wil met elkaar om, bijvoorbeeld door te kleine behuizing. En vrijwilligerswerk bestaat er nauwelijks. Sommige Russische vrienden zeggen zich mentaal losgezongen te voelen van de samenleving en de staatsmedia al lang niet meer te volgen. Hun 'eiland-gevoel' noemen ze het. Kluizenaars krijgen er veel meer waardering dan hier en elke vriendengroep kent wel iemand die helemaal vrij wil leven, zonder regels. En wat te denken van al die foto's op internet waar Russische vissers het liefst de hele dag in hun eentje doorbrengen op het ijs? Kan de enkeling toch opnieuw ontsnappen aan een wederom van bovenaf opgelegde collectieve cultuur? 

Verwante blogs:

Familie als enige veilige nest in een onveilige omgeving?

Wie zijn de kluizenaars in de Siberische taiga?

Zit collectivisme Russen 'in het bloed'?

Youtubefilmpje: Interview met Nadezjda Mandelstam, opgenomen op 1 mei 1973 in haar appartement in Moskou en geredigeerd door Frank Diamand, VARA-televisie, Nederland. 'Frank Diamand ...promised her he would not show the footage before her decease, to avoid getting her into trouble with the authorities. She talks about the atrocities of Stalinism, but also about the deep affection she felt for her husband.' De slavist Karel van het Reve (1921-1999) is ook nog even te zien.

* Dagboeken van Nadezjda Mandelstam (1899-1980) : Hope against Hope (1970); Hope Abandonded (1974)