Dienen Ruslandstudies 'gedekoloniseerd' te worden?

De Rus Jermak verovert Siberië (Soerikov 1895)

Tijdens een bezoek aan de Moskouse Staatsuniversiteit legde een professor in de antropologie me ooit uit waarom de Russische antropologie heel anders is dan de onze. Volgens hem was de belangrijkste reden dat zijn land nooit koloniën had gekend. Maar je kunt ook 'koloniën' hebben binnen je continentale grenzen en dat heeft het huidige multiculturele Rusland en daarvoor Sovjet-Rusland en daarvoor het Russische Rijk wel degelijk. Ik denk bijvoorbeeld aan de Russische verovering van het zogenaamde 'lege' Siberië eind 17de eeuw en aan al die geannexeerde en bezette 'grenslanden', meestal als vanzelfsprekend Russisch beschouwd. Aan dit gesprek moest ik terugdenken toen onlangs een artikel in Radio Free Europe/Radio Liberty verscheen, met de titel "Moscow's invasion of Ukraine triggers 'soul-searching' at western universities as scholars rethink Russian Studies". Zelf interpreteer ik de teneur ervan om de aandacht te verleggen van de vaak positief geduide 'Russische ziel' naar wat Rusland met andere volken heeft uitgehaald. Met andere woorden, mijn Ruslandstudie te 'dekoloniseren'. Breder gesteld: waarom was de westerse academische wereld altijd zo op Rusland gericht en nagenoeg niet op diens koloniën? En hoe hebben Ruslandstudies bijgedragen aan de dominantie van Rusland?

Natuurlijk ben ik niet de enige die herijking van haar Ruslandstudie overweegt. Oekraïense wetenschappers lopen hierin voorop en dat valt, gezien de hernieuwde dreiging van kolonisatie van hun vaderland, te verwachten. Deze maand vergaderde Het Centrum voor Europese, Russische en Euraziatische Studies (CERES) aan de Universiteit van Toronto, Canada, over de naamgeving van haar Centrum. Want waarom staat Rusland als enige land in de naam, terwijl het studieveld bijna twee hele continenten beslaat? 'Dekolonisatie' van Ruslandstudies is eveneens het centrale thema van de internationale Associatie voor Slavische, Oost-Europese en Euraziatische Studies (ASEEES) - met 3200 leden in vele landen - op haar jaarlijkse conferentie eind 2023. Voor het behoudende ASEEES is dit, in haar woorden,  een ware "politieke daad", want een herijking van een "lang gevestigde en geïnternationaliseerde hiërarchie".

De verwaarlozing van Ruslands koloniën in westerse Ruslandstudies gaan namelijk terug naar de oorsprong van deze studies. De academische bestudering van Rusland in het 19de eeuwse Westen werd ooit opgezet door Russen, die vanuit het Russische Rijk daar naartoe waren geëmigreerd dan wel gevlucht, de zogenaamde Russia Firsters. De ideologie van Rusland is al heel lang dat iedereen uit het oude Russische Rijk een Rus is en de westerse academische wereld ging daarin mee. Net als Russia Firsters zagen ook latere emigranten uit Sovjet-Rusland de USSR  -  met koloniën die min of meer overeenkwamen met die van het Russische Rijk - als één verenigd land. Wetenschappers en schrijvers uit deze koloniën verkasten gemakkelijk naar Sint Petersburg of Moskou, maakten daar carrière en werden 'Rus' genoemd, waarbij hun afkomst uit Oekraïne, Wit-Rusland of Kazachstan op de achtergrond raakte. Veel mensen realiseren zich bijvoorbeeld niet dat de schrijver Gogol van oorsprong een Oekraïner is. De westerse academische wereld kwam met haar focus op Rusland tot nu toe gemakkelijk weg, maar vanwege de veronachtzaming van Ruslands koloniën sterven er nu massaal mensen. Rusland ontkent immers het bestaansrecht van Oekraïne en verwijst hiervoor naar haar geschiedenis. En de westerse academische wereld heeft de Russische versie van die geschiedenis altijd ondersteund. Ja, Ruslandstudies dient te worden 'gedekoloniseerd', op zijn minst door de eeuwenoude Moskou-gerichtheid ervan aan de orde te stellen. Waarvan akte!  

Jaarlijkse conventie van ASEEES (Pittsburgh, VS, 30 november - 3 december 2023) 

Verwante blogs:

Kan Siberië zich ook afscheiden? (dec 2017)

Betekent dit het einde van multicultureel Tatarstan? (aug 2022)

Youtubefilmpje 'What if Russia were a colonial empire?' (2 mrt 2022): 'There is little talk of the Soviet Union’s colonial project. However, there are many factors that allow countries such as Poland, Hungary or the former Czechoslovakia to be considered as full-fledged Russian colonies.'