Het gebeurde eind jaren '90 met de charmante en onderhoudende Russische sociale wetenschapper Loedmila. Voor het eerst in mijn leven voelde ik me pijnlijk gemanipuleerd door een in de wetenschap gelijke collega maar ook door een vriendin. Samen moesten we voor Russische docenten een nieuwe cursus sociaalwetenschappelijke onderzoeksmethoden opzetten en doceren. Regelmatig zagen we elkaar, in Tomsk, Moskou, Utrecht en Amsterdam en we logeerden gemoedelijk bij elkaar. Met grote spijt beëindigde ik na haar brutale manipulatie onze samenwerking. De Russische schrijver Maxim Osipov (1963) tekent verhalen over 'gewone' manipulatie in zijn land beeldend op. Hoe ziet dat er bij hem uit en waarin lijken dit soort manipulaties op elkaar?
De grens tussen beïnvloeden en manipuleren blijkt erg dun en alleen de uitersten zijn voor mij kennelijk goed herkenbaar. Tussen Loedmila en mij waren er al eerder kleine strubbelingen, maar die weet ik aan cultuurverschillen. Mijn ogen gingen pas open toen het te laat was. Op een studiedag aan de Universiteit van Tomsk presenteerde ze met een stalen gezicht voor een volle zaal niet haar eigen onderwerp maar dat van mij, zodat ik het nakijken had. Haar manipulatieve gedrag loonde voor Loedmila wel: binnen haar vakgebied in Moskou werd ze steeds machtiger.
In 'Steen, papier, schaar' uit Osipovs verhalenbundel De wereld is niet stuk te krijgen (2021) maakt in een provinciestadje één persoon de dienst uit, Ksenia Nikolajevna Knysj. Ze is de voorzitter van de gemeenteraad en windt de formeel belangrijkere burgemeester en rechter met gemak om haar vinger. Als buurvrouw van de eigenzinnige en autonome docent Russische taal en literatuur zoekt ze naar middelen om hem uit zijn huis te zetten, omdat ze op die plek een kapel wil laten bouwen. Een bangelijke onderwijsdirectrice geeft haar 'liberale' essays van de betreffende docent in handen. Met behulp hiervan roddelt ze tegen de burgemeester en tegen de rechter dat dit het bewijs vormt dat hij leerlingen te wereldwijs maakt en dus moreel bederft. Uiteindelijk krijgt ze haar zin. De kracht van het verhaal is dat Osipov Ksenia Nikolajevna's persoonlijkheid niet alleen als slecht neerzet en daar zie ik overeenkomsten met Loedmila. Ook mijn Russische collega kon ontzettend aardig zijn. Maar juist het 'dubbele gezicht' van manipulatieve mensen maakt eraan ontsnappen zo moeilijk.
Het Kremlin geeft op het gebied van manipulatie een slecht voorbeeld. Zie het filmpje uit 2016 over gemanipuleerde lokale verkiezingen. Bij Russen is mede daardoor het vertrouwen in de politiek en in elkaar laag. Osipov schrijft over het provinciestadje: "Ze weten hier alles over iedereen, vooral de slechte dingen." Democratie en rechtsstaat functioneren niet of nauwelijks en 'dagelijkse manipulatie', met in het verlengde ervan corruptie en fraude, vind je op elk denkbaar niveau. Of je je er tegen kunt beschermen hangt af van je machtspositie en sociale netwerk, want manipulators zoeken bij voorkeur mensen uit met weinig macht en een zwak netwerk, zoals de docent uit Osipovs verhaal of een westerse eenling zoals ik. De driestheid van hun methoden stuit tegen de borst en de manipulator trekt bovendien vaak aan het langste eind. Toch komt Osipovs docent uiteindelijk als een soort overwinnaar uit de bus, vanwege zijn materiële en geestelijke onthechtheid. Helaas beschik ik niet over die eigenschap en het einde van de samenwerking en vriendschap met Loedmila ervaar ik nog steeds als een groot verlies.
Verwante blog:
'Blat': Doe jij wat voor mij dan doe ik wat voor jou! (feb. 2017)
Youtubefilmpje over lokale stemfraude in 2016: Russia 'voting fraud' caught on camera - BBC News (2016)