Willen Russen wel in een 'normaal' land leven?

Kessler over het land dat anders wil zijn (foto video, mei 2022)

Na het recente 'manifest' van Ruslands geweten Alexej Navalny volgde in de Russische onafhankelijke media een interessante discussie over de democratiseringskansen van Rusland na Poetin. Het manifest en de discussie zijn vooral opmerkelijk omdat hierin de mislukte democratisering van de jaren '90 centraal staat. Eindelijk gaat het eens niet over de oorlogszuchtige Poetin, maar over de bestuurlijke en politieke elite van toen en hun democratische idealen. Met hun rechtstreekse wortels in Sovjet-Rusland kon er blijkbaar geen sprake zijn van democratie. Over één ding lijkt men het in de discussie eens: Russische burgers hadden en hebben dikwijls een andere opvatting over democratie dan wij. Ze willen sociale en economische en niet zozeer politieke vrijheid. En zonder politiek geïnteresseerde burgers is er geen democratie. Wat is er toentertijd gebeurd en is democratisering na Poetin eigenlijk wel mogelijk?

In de jaren '90 viel me vooral hun grote hekel aan overheidsbemoeienis op. Het verdwijnen van de holle ideologische retoriek en de zinloze politieke activiteiten van de Sovjettijd voelden voor hen juist als een bevrijding van de politiek. Stemmen deed je alleen als je baas of familie dat van je verwachtte, verder was het geen gespreksonderwerp. Gijs Kessler, als historicus en Ruslandspecialist verbonden aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam, onderstreept mijn ervaringen in zijn boek Rusland - het land dat anders wil zijn (mei 2022) en in onderstaande video. Zo schrijft hij over zijn Russische vrienden uit die periode: " 'Politiek' was een vies woord en op het onderwerp rustte een taboe. Voor hen ging het in het leven om heel andere dingen." Bovendien gaven de jaren '90-politici een slecht voorbeeld: omkoping en zelfverrijking waren de regel. Toch wilde iedereen die ik toen ontmoette in een 'normaal' land leven, waarmee ze bedoelden: net als in het Westen. 

In een democratie dienen burgers collectieve verantwoordelijkheid te nemen, ook voor acties en beslissingen van de regering. In Nederland gebeurt dat omdat de mensen het idee hebben dat ze invloed kunnen uitoefenen. In Rusland vinden velen dat het niet uitmaakt wat zij doen: zie de demonstraties over de gestolen verkiezingen van 2011 en 2012. Daardoor voelen ze zich niet medeverantwoordelijk voor regeringsmaatregelen, zoals de Oekraïne-oorlog, laat staan medeschuldig, met als klassieke reactie: "Daar kan ík toch niets aan doen?" Bovendien hebben veel Russen de overtuiging dat er al die tijd in hun land helemaal niets is veranderd. Ze dromen over een geromantiseerd verleden of een fantastische toekomst, maar niet over het heden. En dat kan natuurlijk niet in een democratie: ze zullen hun apolitieke en fatalistische houding moeten laten varen en meedoen, hoe moeilijk het ook is. Want vrijheid waarvoor niemand zich verantwoordelijk voelt, is geen vrijheid.  

Toch is er hoop. Waarom zou er onder de Russische elite niet opnieuw een 'Gorbatsjov' opstaan, aldus een van de reacties op Navalny. En Kessler vindt dat er in Rusland wel veel ten goede is veranderd. Kijk naar de grote bedrijven die nu ook een bestuur hebben zoals in het Westen. En kijk naar de jeugd, die qua aantallen steeds belangrijker wordt en die het soms wel belangrijk vindt loyaal te zijn aan democratische principes. Het pijnlijke is echter, aldus Kessler, dat deze jeugd door de westerse sancties volledig is afgesloten van hun contacten daar, juist nu ze ondersteuning zo hard nodig hebben. Net als in de 70-jaar durende Sovjet-isolatie worden er weer twee werelden uit elkaar getrokken. Met Kessler hoop ik dat onze contacten met Russen - in ieder geval op het persoonlijke vlak - snel weer normaal worden. Want het is vooral de jeugd die van Rusland een 'normaal' land kan maken, zoveel is zeker. 

Verwante blogs:

Liever vaderlandsliefde dan democratie (aug. 2017)

Waarom stemmen Russen 18 maart op een 'harde hand'? (feb. 2018)

Youtubefilmpje: 'Dutch writer Gijs Kessler about Russia' / Russisch, Engelse ondertiteling (mei/aug. 2022)