Sinds de Oekraïne-oorlog groeit de lijst 'buitenlandse agenten' in Rusland razendsnel. In één week tijd voegt het parlement zo weer dertig Russische NGO's aan de lijst toe. In westerse kranten gaat het vooral om Russische media en om journalisten met het predicaat 'buitenlands agent'. Maar ook organisaties voor onafhankelijke peilingen of toezichthouders op verkiezingen treft het. En Russische auteurs wier boeken om die reden bij boekhandels en bibliotheken uit de schappen worden gehaald. Wanneer word je 'buitenlands agent' en wat zijn de consequenties? En wat kun je dan nog wel?
De vrijdag staat bekend als de dag van de oekazes met nieuwe 'buitenlandse agenten'. Je wordt een 'buitenlands agent' als het Kremlin bepaalt dat je haar politiek in de weg zit. De criteria hiervoor zijn onduidelijk, de gevolgen echter niet. Voor NGO's (niet-gouvernementele organisaties), die vaak gerund worden door lokale vrijwilligers, betekent de angst voor een dergelijk stempel grote psychologische druk. Men moet in dat geval bergen bureaucratische en financiële verantwoording afleggen en bij onregelmatigheden wacht je gevangenisstraf of een hoge boete. Onafhankelijke nieuwssites die tot 'buitenlands agent' zijn verklaard zoals Meduza, Dozjd en Novaja Gazeta zijn aangepakt, eenvoudigweg omdat ze problemen aankaarten en machthebbers controleren. De mediaveroordelingen namen sterk toe toen het Russische parlement direct na de Oekraïne-invasie begin 2022 specifieke anti-media wetten aannam, waarmee ze elke onafhankelijke rapportage of elk bericht op sociale media kan criminaliseren.
Maar ook individuele journalisten treft het. De gevluchte Russische journalist Sonja Grosman vertelt aan de inmiddels uitgeweken The Moscow Times dat ze plotseling op haar eigen begrafenis leek te zijn beland. Niet langer is ze louter een persoon of journalist, maar enkel nog een 'buitenlands agent'. Nieuwsmedia nemen geen artikelen meer van haar op omdat ze haar als 'besmet' beschouwen. Mensen willen niet meer met haar praten omdat een 'buitenlands agent' wel een spion of verrader moet zijn, net zoals in de Sovjet-Unie. Russen zijn zó bang voor het stempel, dat iemand bijvoorbeeld weigerde van NOS-correspondent Iris de Graaf geld aan te nemen om zich hiermee vrij te kopen. Geld accepteren van een buitenlandse journalist kan je immers al tot 'buitenlands agent' maken.
Criminalisering van NGO's en andere non-profitorganisaties was al eerder begonnen. De ‘buitenlandse agentenwet’ uit 2012 verplicht een Russische NGO zich bij ‘politieke activiteiten' en ’financiële steun uit het buitenland' als ‘buitenlands agent’ te registreren. Toen de Russische organisatie Memorial - die het Sovjetverleden onderzoekt - in 2013 tot 'buitenlands agent' werd verklaard, zag Rusland haar eigen geschiedenis opeens gedefiniëerd als een buitenlandse bedreiging. Levada, het meest onafhankelijke Russische opiniebureau, kreeg in 2018 het label. Staatstelevisiezenders negeren sindsdien de Levada-peilingen en staatsbedrijven zeiden de samenwerking op. Levada is nu verplicht zichzelf steeds weer bekend te maken als 'buitenlands agent' en de peilingen publiceren in verkiezingstijd zoals ze altijd deed kan niet meer. Navalny's stichting kwam in 2019 op de lijst, hoewel ze naar eigen zeggen nooit geld uit het buitenland heeft aangenomen. En Golos, de Russische toezichthouder op verkiezingen, kon dat als 'buitenlands agent' vanaf 2021 eveneens niet meer geloofwaardig doen.
Iedere Rus en dus ook iedere 'buitenlandse agent' kan nog steeds zonder veel risico op vervolging onafhankelijke media lezen en kritische journalisten volgen, al dan niet in Rusland. Maar hij moet dit wel doen via een 'veilige' VPN verbinding en zonder iets door te sturen of te liken. Journalisten, nieuwsmediums en NGO's kunnen vanuit het buitenland hetzelfde werk blijven doen, maar met beduidend minder impact. Familie- of vriendenbezoek in Rusland zit er voor hen niet meer in: bij terugkeer lopen ze het risico meteen gestraft te worden. Voor nieuwsgierige Russen zit er maar één ding op: niet bang zijn en de waarheid blijven zoeken.
Verwante blogs:
Waarheid en leugen in Rusland (mei 2017)
Vrijheidslievende journalisten raken in Rusland vanzelf gepolitiseerd (nov 2021)
Youtubefilmpje: Interview met Galina Timchenko van de onafhankelijke nieuwssite Meduza: "One year on, Russian media survive mass repression... Galina Timchenko, an IPI member and general director of Meduza, Russia’s most popular online media, in conversation with the International Press Institute" (maart 2023).