Wanneer durven genoeg Russen te protesteren?

Anti-oorlog-protesten in Moskou 27 feb 2022

De wereld houdt zijn hart vast. Hoe ver zal Poetin gaan in Oekraïne? Niemand die het weet. En wat vindt de Russische bevolking ervan? Het relatief onafhankelijke Russische peilingbureau Levada telt zo'n 50% voorstanders van een invasie in Oekraïne. Maar dit percentage zegt niet zoveel. Als je onomwonden tegen bent, wordt je carrière geknakt. En ertegen demonstreren betekent automatisch opgepakt worden en dat gaat er niet zachtzinnig aan toe. Toch vraag ik me af of een breed gedragen en openlijke getuigenis van onrecht mogelijk is, zodat veel meer Russen durven te protesteren en Poetin er niet meer omheen kan.

De huidige protestgeneratie, hoe klein ook, wekt nu vooral angst op. De dominante staatsmedia herinneren de mensen voortdurend aan het geweld van de Russische Revolutie, aan de chaos van de ‘kleurenrevoluties’ in Georgië en Oekraïne en aan de recent bloedig neergeslagen volksopstand in Belarus. En misschien nog wel een belangrijkere reden voor de geringe protestbereidheid is het alom aanwezige geloof in een Russische ziel. Dit geloof lijkt moeilijk verenigbaar met verzet tegen de regeringsleider die zichzelf als hét symbool van de Russische ziel presenteert en vaak ook zo wordt gezien. Hiermee samen hangt de binnenlandse opvatting dat bij Russen een individualistische, autonome en liberale instelling ontbreekt, waardoor je je, in tegenstelling tot in het Westen, niet 'automatisch' zou willen verzetten zodra bijvoorbeeld je autonomie zou worden bedreigd. Pussy Riot aanvoerder Nadja Tolokonnikova schreef in haar Zo begin je een revolutie (2016) dan ook mismoedig: "De mensen geloven niet in middelen om sociale verandering te bewerkstelligen. Ze vinden het laten schommelen van de boot riskant." 

Toch zijn er onder de meest extreme omstandigheden altijd Russen opgestaan die zich door geen enkele beweegreden lieten weerhouden. In de 19de eeuw ontstond er temidden van een uiterst conservatieve adel een liberale radicale minderheid die zich vanwege de groeiende maatschappelijke ongelijkheid genoodzaakt zag het traditionele politieke systeem uit te dagen. De eerste openbare demonstratie in de Russische geschiedenis werd door de beweging Zemlija ie Volja (Land en Vrijheid) op 6 december 1876 in Sint-Petersburg georganiseerd, waarin de adel domineerde. Dezelfde soort moed zagen we bij de onverzettelijke dissidenten in de Sovjetperiode. Vanwege het huidige algemene verbod op demonstraties laten activisten nu vaak alleen korte ludieke acties zien (zie video). De bekendste actie is die van Pussy Riot in 2012 in de Christus Verlosserskathedraal in Moskou, met strafkamp voor de aanvoerders tot gevolg. 

Voor de activisten gaat het er naar eigen zeggen vooral om hun zelfbedachte plan, ook al is het maar heel even, daadwerkelijk uitgevoerd te krijgen. In activistentaal: 'de instrumenten van de macht te neutraliseren'. En telkens blijken weer nieuwe Russen op te staan om hetzelfde te doen. Wanneer dringt bij iedereen collectief het besef door dat de invasie in Oekraïne uitsluitend Poetins oorlog is en niet die van de Russen? In Buitenhof benadrukten mediamagnaat Derek Sauer en zijn vrouw Ellen Verbeek onlangs dat binnen hun uitgebreide netwerk onder de Moskouse elite binnenskamers niemand vóór deze oorlog is. Enkele Russische oligarchen roepen openlijk op de oorlog te stoppen. Groeit misschien bij de voornamelijk Poetingezinde elite eveneens de hoop op massaal verzet? Zoals de bekende Russische schrijver Maxim Osipov (1963) onlangs zei: "Politiek leven we in zware tijden... Maar dingen kun­nen in Rusland zomaar en vrij plotseling veranderen." 

Verwante blogs:

Hoe waarachtig klinkt het laatste woord in Poetins rechtbank? (maart 2018)

Wordt de Russische onverschilligheid voor democratie doorbroken? (aug 2020)

Youtubefilmpje 'Van het kruis af en in een politiebusje': protest ter ondersteuning van politieke gevangenen (Meduza/ Radio Free Europe, 2020)