Waarom woonden Russen in een kuil onder de grond?

Kuilwoning tijdens de hongersnood in 1921

In de Oekraïne-oorlog zien we vaak beelden van soldaten in een dug-out, een soort kuilwoning voor oorlogstijd. Een eeuw geleden was een kuilwoning in het Russische dagelijkse leven heel gewoon. De foto laat een moeder met dochter zien voor zo'n soort woning tijdens de hongersnood van 1921. Tien jaar later zouden miljoenen 'koelakken' en andere door Stalin verdrevenen vooral in Siberië kuilwoningen gaan graven, om maar een dak boven hun hoofd te hebben. Hoe je zo'n kuilwoning bouwt laat Guzel Jachina in haar realistische roman Zulaika opent haar ogen (2017) gedetailleerd zien. Waarom moesten deze mensen onder de grond wonen en hoe doorstonden ze dat? 

In de jaren '30 vond in Rusland een ware volksverhuizing plaats. Miljoenen mensen werden vanwege de collectivisatie van de landbouw uit hun huizen verjaagd. Vooral redelijk florerende boeren vormden het doelwit omdat ze zich tegen de collectivisatie verzetten. Mijn Russisch-Nederlandse vriendin Tatjana vertelt hoe haar grootmoeder midden jaren '30 als koelak in Oekraïne achterbleef, terwijl de rest van haar familie werd uitgemoord of verdreven. Ze besloot op zoek te gaan naar haar verbannen broers en verbleef uiteindelijk met haar zoon - Tatjana's vader, geboren in 1938 - wel een jaar of langer in een kuilwoning aan de Tom, een rivier in het Siberische Tomsk. Daarna kreeg ze in de stad een houten badhuisje als onderdak aangeboden. Vanaf die tijd leeft haar familie in Tomsk en gedijt er goed.

Jachina verhaalt hoe in het najaar van 1930 zo'n dertig mensen volkomen berooid op de oever van de Angara in de Siberische taiga werden gedropt. Ze waren hier beland omdat ze te goed boerden danwel als intellectueel of kunstenaar verdacht waren. Stalin verordonneerde dat de 'migranten', zoals Jachina hen noemt, langs de grote rivieren in het meest onherbergzame stuk Rusland een nieuw leven opbouwden. De migranten moesten op nog onontgonnen plekken zorgen voor extra landbouwinkomsten. De taiga is zo'n onontgonnen plek: een met dennen begroeid uitgestrekt moeras, waar tijdens de ijskoude winters alles bevriest en in de hete zomers, met talrijke muggen op een drassige ondergrond, er het leven praktisch onmogelijk is. Gelukkig hadden de migranten hun kuilwoning net op tijd klaar, zodat de omringende aarde hen relatief warm kon houden. Met jagen en vissen probeerden ze vervolgens in leven te blijven. Er volgde een winter met sneeuw, hongersnood, ziekte en stervende mensen. Pas tien jaar later, toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, konden ze deze 'speciale nederzetting' verlaten. 

De migranten bouwden, aldus Jachina, een ruime kuilwoning zodat iedereen elkaar kon zien: "Dat is wel zo rustig", aldus de bevelvoerende maar schappelijke Sovjetcommandant. Een 'koelak' nam de leiding want die had er ruime ervaring mee. Thuis hadden de boeren vaak een onderaards magazijn gebouwd om er hun graan voor de staatsdienaren te verbergen. Deze hadden de opdracht 'alles' op te halen om er de soldaten en stedelingen mee te voeden. De commandant stuurde de mannen het bos in om voor het geraamte balken te halen en de vrouwen begonnen de kuil uit te graven. In de hoeken kwamen vier lange palen die de rechthoek bepaalden. Langs alle wanden werden dikke balken in de grond gestoken. Daarachter kwamen lange horizontale staken tot aan het plafond, bekleed met sparrentakken en met kleine openingen voor verse lucht. De bekleding werd aan de buitenkant opnieuw volgestopt met takken. Ingegraven steunpalen stutten de nokbalk met daarop met leem aan elkaar gelijmde takken. Op de aarden bodem legden ze een houten vloer, in het midden kwam een stenen kachel en tegen de wanden de britsen. "Het geheel leek uit de verte op de doorsnede van een lange, driehoekige heuvel". Al na korte tijd noemden ze de kuilwoning hun 'thuis'. De commandant hanteerde een ijzeren discipline: je dagelijks verplichte taak niet goed uitgevoerd betekende geen eten. Veel migranten overleefden: discipline, goed plannen, praktische kennis en vooral de kuilwoning redden hun leven en die van miljoenen anderen. 

Verwante blogs:

Zin en onzin van ondergronds Moskou (aug 2018)

Wie zijn de kluizenaars in de Siberische taiga? (april 2019)

Youtubefilmpje: Vertaler Arthur Langeveld geeft zijn visie op het boek Zulajka Opent haar Ogen van Guzel Jachina (De Leesclub van Alles 2017)