Begin 2021 peilde het relatief onafhankelijke Russische opiniebureau Levada of Russen hun land Europees vonden. Slechts 29% vond van wel, terwijl dat in 2008 nog bijna het dubbele was. Geografisch gezien ligt Rusland in Europa én Azië en het Europese deel ten westen van de Oeral beslaat maar een kwart van het land. Maar vanuit politiek perspectief ligt het land toch in Europa, want de belangrijkste steden bevinden zich daar en ruim 70% van de bevolking woont er. Waarom is het Europabeeld van veel Russen in korte tijd zo veranderd?
Uit eerdere interviews blijkt dat veel Russen best Europeser zouden willen zijn, als dat maar minder problemen gaf. Persoonlijk maakte ik van dichtbij mee hoe mijn jonge Moskouse vriendin Sonya begin 2000 actief op zoek ging naar een Europese echtgenoot. Ook kocht ze bij de wat sjiekere Amsterdamse winkels bij voorkeur Europese mode. De Europese minnaars bleken echter niet serieus genoeg en het winkelpersoneel behandelde haar nogal neerbuigend, volgens haar omdat ze Russisch was. Met beide stopte ze rond 2010. Slechts 12% van de Russen vindt dat het Westen Rusland met respect behandelt, zo blijkt uit de opiniepeiling van 2021 (onder jongeren is dit percentage hoger: 35%). Zou de huidige overheersende opinie over het niet-Europese karakter van hun land voortkomen uit dit soort persoonlijke ervaringen?
En in welke mate wordt deze opinie bepaald door regeringspropaganda? In onderstaand filmpje uit 2016 vraagt onafhankelijk Radio Free Europe in Moskou aan enkele mensen of ze willen dat Rusland lid wordt van de EU. Niemand zegt volmondig ja en de meesten willen het helemaal niet. De verklaringen voor hun antwoord passen wel perfect in het anti-Europaverhaal dat het Kremlin al een tiental jaren verspreidt: de Russische unieke mentaliteit (de 'Russische ziel') is onverenigbaar met die van Europa; door atheïsme, vrije seks en homoseksualiteit is Europa ethisch verdorven en, tenslotte, Europa is gewoon te arm om met Rusland onder één noemer te opereren.
De vraag blijft wat Russen met hun antwoorden precies bedoelen. Vinden ze misschien vooral zichzelf niet-Europees? In het filmpje zie je dit impliciet bevestigd. Iemand reageert via de chat: "The average Russian either thinks the EU is below or above them." Inderdaad, waar je ook je oor te luisteren legt, gevoelens van gelijkheid met Europa lijken nauwelijks te bestaan. En, zo laat het zich aanzien, persoonlijke anti-Europa-ervaringen zoals van Sonya worden succesvol geëxploiteerd door de politiek. In de peiling van 2021 zijn het voornamelijk 55-plussers die hun land nog Europees vinden, zeg maar de mensen die de bevrijding van het Sovjet-communisme in 1991 aan den lijve hebben meegemaakt. Maar wat als zij zijn uitgestorven? En - nu nog bijna onvoorstelbaar - hoe anti-Europees zullen Russen zijn na afloop van de Oekraïne-oorlog?
Verwante blogs:
Hoe oriëntaals willen Russen eigenlijk zijn? (mrt 2017)
Waarom zijn buitenlanders zo dol op Russen? (sept 2016)
Youtubefilmpje van Radio Free Europe uit 2016: 'Does Russia Belong In The EU?' ('Tensions between Russia and the European Union have been running high, with deep disagreements over the conflicts in Syria and Ukraine, economic sanctions against Moscow, and military buildups along both sides of their borders. RFE/RL's Russian Service asked people in Moscow what they would say if their country had the opportunity to join the European Union.')