Sinds 2014 voel ik me in Rusland een politieke dakloze. De meeste van mijn Russische vrienden zijn blij met Poetin en met het gevoel van veiligheid dat hij biedt. Als ik daar ben praat ik er niet meer over en bezie het politieke landschap met een zekere gelatenheid. Wel blijf ik contact houden en Rusland bezoeken, ook deze zomer weer. En dan is daar opeens het verrassend modern ingerichte Museum van de Russische Politieke Geschiedenis in Sint-Petersburg. Geen baboesjka’s die je op elke hoek in de gaten houden; geen opeenstapeling van feiten zonder interpretatie. En overal jonge mensen. Het ligt in een soort Amsterdam-Noord, ver weg van het gebruikelijke toerisme. De tentoonstelling eindigt met de machtsoverdracht van Jeltsin aan Poetin, niet voor niets, lijkt me. De in 2000 aangetreden regeringsleider heeft zo immers minder reden het museum aan te pakken. Want via mijn Engelstalige audioapparaat beluister ik ongeveer de volgende eerste zin: "Dit museum laat de geschiedenis zien van het streven van het Russische volk naar burgerrechten en mensenrechten." Hoor ik het wel goed? Een oase in een verder dorre woestijn van nationalisme en sovjetverheerlijking. Als een uitzinnige heb ik me erin gestort.
De expositie start met tsaar Alexander I, begin 1800, en met de discussies in de regering over de mogelijkheid van een grondwet. Die verzandden echter in onderling gekissebis. In de Dekabristenopstand van 1825 werd het alsnog explosief, omdat een kleine groep adellijke intellectuelen een grondwet wilden afdwingen. De opstandelingen verdwenen daarna grotendeels als dwangarbeiders naar Siberië. Vervolgens kwam onafhankelijk denker Alexander Herzen naar voren, die het autoritaire bewind van opvolger tsaar Nicolaas I niet langer kon verdragen en in 1848 naar het Westen emigreerde. Van daaruit publiceerde hij kritische en door Russen veelgelezen geschriften. Schrijvers als Tolstoj sneden de 'sociale kwestie' aan: de onhoudbare toestand van de lijfeigenen op de landgoederen. De volgende tsaar, Alexander II, schafte de lijfeigenschap af, waardoor alle Russen in theorie dezelfde mensenrechten kregen. Maar een grondwet met burgerrechten kwam er niet, wel een lokale zemtsvo, een volksraadpleging, met weinig nationale macht. Daarna verschenen allerlei volksbewegingen, van romantisch tot terroristisch, een ontwikkeling die uitmondde in de Russische Revolutie. De bolsjewieken vestigden in het gebouw van het museum hun hoofdkwartier en Lenin hield er vanaf het balkon opzwepende toespraken. Het 'Stedelijk Museum van de Revolutie' werd er geboren. Het overvloedige materiaal over deze Revolutie en over de hele Sovjetperiode daarna wordt rijkelijk en zo objectief mogelijk toegelicht met primaire bronnen en interessant beeldmateriaal over Stalin en de Goelag.
Waarom duurde het zo lang voordat ik erheen ging? Op de eerste plaats verwachtte ik er weinig van. Of je in Sint-Petersburg nu het Etnografisch Museum, het Russische Museum of Kronstadt bezoekt, de verbanden moet je er altijd zelf bij zoeken. Hoogstens vind je wat titels, namen en datums, nooit eens een verrassende duiding. Het Museum van de Russische Politieke Geschiedenis bleef na 1991 vooral de heilzame werking van de Russische Revolutie uit de doeken doen. Propaganda dus. Iets soortgelijks verwachtte ik weer, maar dan over de huidige tijd. Op de tweede plaats hadden mijn Russische vrienden nooit zin met me mee te gaan en ik wilde hen niet voor het hoofd stoten. Onverwachts kreeg ik de kans alleen te gaan. Mijn indruk is dat er voortdurend interessante en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd, steeds verder terug in de geschiedenis. Zo vond ik tijdens mijn bezoek een uiterst informatieve hoek over de Dekabristenopstand, die verder niet voorkomt in onderstaand museale introductiefilmpje uit 2018. Maar hoe lang kan zo'n voor Russische begrippen verrassende historische analyse in de huidige politieke constellatie blijven bestaan? Daarom: ga erheen voordat het te laat is! Het voelt als een verademing om Russen zo objectief en openlijk naar hun eigen geschiedenis te zien kijken.
Zie ook:
Mijn getroebleerde relatie met Rusland
Onafhankelijk denker in 19de-eeuws Rusland
'Museum of the Political History of Russia Petersburg' (2018)