Stalin ondertekende de doodvonnissen zelf

Vasili Ganevitsj, directeur van het Memorial Museum in Tomsk, is een van de moedigste mensen die ik ken. Zijn museum bezocht ik voor het eerst in 2008 en Vasili wees me toen op de originele dodenlijst voor de regio waarin Tomsk lag. Vooral Stalins handtekening eronder maakte een verpletterende indruk. Masja Gessen wees er in De toekomst is geschiedenis (2018) eveneens op, dat het hoofd van de zogeheten 'Presidentiële Commissie voor de Rehabilitatie van Slachtoffers van Sovjetonderdrukking' onder Gorbatsjov, Jakovlev, een origineel document heeft ingezien waarin Stalin, zonder de dossiers te kennen, de executie-orders voor 44.000 mensen persoonlijk heeft ondertekend. Ook in de op feiten gebaseerde speelfilm The Death of Stalin (2018) van Armando Ianucci zie je hoe Stalin in een doorsneenacht een grote stapel dodenlijsten signeert. Stalins fameuze gezegde doet hier opgeld: "Één dode is een tragedie, een miljoen doden is statistiek." Volgens Vasili gaf Stalin precieze orders hoeveel mensen er in kampen moesten worden opgesloten, hoeveel er zouden worden doodgeschoten en wat voor straf de familie van politieke gevangenen zou ondergaan. Een overtuigender bewijs dat Stalin er persoonlijk de hand in had gehad, was niet nodig, dacht ik. Vasili 's vader zat wegens het stelen van een liter kerosine vijf jaar in een werkkamp en zijn opa is er gestorven. Vasili heeft zijn opa nooit gezien, ook niet op een foto, want foto's bewaren van een familielid in de Goelag was levensgevaarlijk. 

Maar dit soort bewijzen helpt niet. Steeds vaker hoor je in Rusland dat Stalin nooit toestemming zou hebben gegeven voor de massale executies, als hij het geweten zou geweten. Stalin is goed; het zijn zijn directe ondergeschikten die dit op hun geweten hebben. Het is een bekende redenering onder autoritaire regimes. Memorial, de oudste post-Sovjet NGO, documenteert het lijden van Russen tijdens de stalinistische periode en maakt het toegankelijk voor een groot publiek. Vriend Valeri uit Tomsk bevestigt per WhatsApp dat het lokale Memorial met Vasili als directeur nog steeds bestaat. Want NGO's als Memorial liggen sinds 2013 zwaar onder vuur, omdat ze volgens de regering ingaan tegen Ruslands belang. Vasili's grootste wens was het om het Memorial Museum een vaste plek te geven in het lokale onderwijs, zo vertelde hij mij. Per jaar kwamen er zo'n 1000 bezoekers, waaronder veel jongeren. Tijdens mijn bezoek liepen mensen in en uit en bleven er lang hangen. Vasili fungeerde duidelijk als vertrouwenspersoon. Stokoude mensen vertelden hem voor het eerst van hun leven over hun kampervaringen. In die tijd werd het museum gesponsord door de progressieve regionale regering van Tomsk en lokale archieven waren nog vrij toegankelijk. Voor Siberië was dat vrij uniek: in het naburige Novosibirsk bijvoorbeeld was geen Memorial Museum en de archieven bleven er gesloten.

Maar in die tijd werd het Memorial Museum van Tomsk al bedreigd. Volgens de directeur moet hij wegens verkoop van het gebouw hoogstwaarschijnlijk verhuizen naar een plek achteraf. Het museum is namelijk nogal symbolisch gevestigd in de centraal gelegen oude NKVD-gevangenis, ooit doorgangsgebouw voor Goelaggevangenen. Gelukkig is het niet doorgegaan. Nu strijdt Memorial in heel Rusland al ettelijke jaren voor zijn voortbestaan. NGO's als Memorial worden steeds strenger tegen het licht gehouden. Als blijkt dat er ook maar één buitenlands lijntje loopt, bijvoorbeeld via geldstortingen, een Engelstalige website of frekwent buitenlands emailverkeer, dan krijgt de NGO het brandmerk van 'buitenlands agent'. Vervolgens wordt de organisatie gemarginaliseerd en in het uiterste geval verboden. De kans dat het lokale onderwijs in Tomsk bezoeken aan dit museum gaat organiseren, wordt alsmaar kleiner. De documentaire De Rode Ziel (2017) van Jessica Gorter laat zien hoe archiefstukken van Memorial elders in Rusland door sluiting persoonlijk thuis moeten worden opgeborgen. Mocht in deze barre politieke tijden ook voor het Memorial Museum in Tomsk het licht uitgaan, dan is het archief bij de standvastige Vasili Ganevitsj in goede handen.

Zie de website van het Memorial Museum van Tomsk (Russisch, met indrukwekkende foto's) 

Verwant blog:

Helden die nooit in de krant komen (nov.2016)

Zie Youtubefilmpje 'Tomsk, Inside Memorial Museum Tomsk' (2010) over het 'Repressie Museum' in Tomsk in 2010: directeur Vasili Ganevitsj geeft voorlichting aan jonge bezoekers.