Muziek in tijden van Goelag

Petrov Vodkin (1918) 'Viool'

Mag een politieke gevangene in de wrede Siberische Goelag voor de kampleiding muziek maken? En mogen andere politieke gevangenen ervan genieten? Vragen die ook over Duitse concentratiekampen werden gesteld. Traditioneel associëren we Siberië met strafkolonies en koloniale uitbuiting. Maar de Britse journalist Sophy Roberts vertelt een ander verhaal. In haar onconventionele non-fictie De verdwenen piano's van Siberië (2021) staat haar zoektocht naar piano's centraal. Zoals naar de piano's die ooit - vastgebonden op slee of koets - door bannelingen, pioniers of gouverneurs meeverhuisden naar Siberië. Muziek schuurt in een onbarmhartige omgeving. Zo speelde mijn Siberische gastvrouw eens prachtig Beethoven, nadat ze me eerst had geschokt met haar ellendige levensverhaal. Het ongerijmde van wreedheid en schoonheid bracht me in verwarring. Maar de meest ongerijmde plek hier is toch wel de Goelag tijdens Stalin. Waarom maakten gevangenen er muziek en wat vond het publiek ervan? En wat leverde het op, collaboratie door middel van muziek?  

De kampbevolking bestond uit personeel, criminelen en politieke gevangenen. Alle beroepsgroepen waren vertegenwoordigd, dus ook musici. Veelal ging het om politieke gevangenen die vastzaten op basis van valse beschuldigingen. Criminelen stonden in de kamphiërarchie hoger dan politieke gevangenen en ze konden hen daarom gemakkelijk dwingen hen te vermaken met muziek. Formeel beschouwde de kampleiding muziek als een vorm van heropvoeding, maar ook zij wilde wel eens een verzetje. 's Ochtends speelde een kampmuziekband tijdens het appel. Een overlevende vatte zijn musiceren voor criminelen als volgt samen: "We speelden Vivaldi voor vijftig gorilla's." Een ander noemde het een "travestie van vrijheid" uitgevoerd door "half levende mensen".

De Amerikaanse journalist Anne Applebaum wijst er in haar invloedrijke The Gulag: A History (2003) op dat je in het kamp gemakkelijker kon overleven als je talent had voor muziek (of zingen, dansen, acteren). Je kreeg minder zwaar werk en 'vrije tijd' om te oefenen. In de speciaal voor de kampen opgetrokken stadjes bevonden zich culturele voorzieningen waarvoor de meest getalenteerde gevangenen werden uitgenodigd om te komen spelen. Als je als politieke gevangene een goed musicus was, dan leverde dat onder criminelen soms  bewondering op. Applebaum verhaalt van een barak in Magadan, het kamp met het hardvochtigste gevangenissysteem, waar aan de muur allerlei muziekinstrumenten hingen waaronder een tuba, waldhoorn, trombone en trompet. De helft van de barakbewoners bestond uit criminelen en allen hadden 'zacht werk' zoals kok, kapper, wasbaas of boekhouder.

Overleven door muziek beschouwden veel kampmusici als de minst erge vorm van collaboratie, aldus Applebaum. Wat hielp het aanvaardbaar te maken was de collectieve troost die het andere gevangenen bood. Anders dan normaal veegden gevangenen bij een kampconcert al buiten de sneeuw van hun schoenen. En daarna namen ze hun pet af en luisterden vol aandacht in een bijna religieuze stemming. Maar de belangrijkste beloning was misschien wel het gevoel weer mens te zijn. Muziek bood musici én andere gevangenen een kans om even de zachtheid in zichzelf toe te laten. Emotionele verharding, zo weten we uit de literatuur, is een van de grootste psychische problemen van overlevende kampgevangenen.

Verwante blogs over Siberië:

 'Anders stuur ik je naar Siberië!' (sept. 2016)

Vrijmoedige mensen in 'het Parijs van Siberië' (sept. 2017)

Youtubefilmpje met boektrailer van 'De verdwenen piano's van Siberië' (2021), Duitse vertaling, begeleid door pianomuziek van Chopin.

Voor een uitgebreide toelichting op het boek door Sophy Roberts, met dia's, klik hier (1 uur,11 min.)