Hoe kun je op een simpele, gedetailleerde en waarachtige manier de aantasting van vrijheid en van de mensenrechten laten zien? De Russische vrijmoedige regisseur Andrej Zvjagintsev zegt over zijn Oscar-genomineerde speelfilm Leviathan (2014): "Als je naar de omstandigheden om je heen kijkt kun je niet blijven zwijgen: of je doet er niets mee, of je doet er oprecht iets mee." Gelukkig maakt een aantal Russen nog steeds gebruik van zijn recht op vrije meningsuiting, hoewel niet altijd daar waar je het verwacht. Geëigende kanalen zoals openbare bijeenkomsten, perspublicaties en demonstraties zijn voor politiek andersdenkenden zo goed als ontoegankelijk. Ze doen het daarom óf in fictie, zoals Zvjagintsev, óf op de 'tribune' van een per definitie partijdige rechtbank. Meer precies: aangeklaagden doen het in de rechtbank tijdens zijn in de Russische wet verankerde recht op het zogenoemde laatste woord.
Juist in deze intimiderende en psychologisch slopende omgeving (zie filmpje) besef je pas hoe stoutmoedig deze aangeklaagden zijn. Het laatste woord is vaak de enige mogelijkheid om vrijuit over zijn zaak te spreken en soms vindt dit zijn weg naar de media. Internationale kranten berichten hoofdzakelijk over spraakmakende zaken, maar op YouTube staan veel - in het cyrillisch geschreven - volledige teksten van het laatste woord. Dankzij de inspanningen van ondermeer* hoogleraar Russische en Slavische Studies Ellen Rutten van de Universiteit van Amsterdam beschikken we nu over een uiterst waardevol en inzichtelijk boek, Poetins Rechtbank: Proteststemmen uit een autoritaire staat (2018), met vijftien laatste woorden van Russen. Zoals van oppositiepoliticus Aleksej Navalny en van medeoprichter van Pussy Riot Nadja Tolokonnikova. Volgens Rutten hadden alleen al in 2016 379 politiek getinte Russische rechtszaken plaats, ruim twee keer zoveel als in 2012.
Hoe waarachtig is zo'n laatste woord eigenlijk? Praktisch gesproken gaat het om een formaliteit: het vonnis staat van tevoren immers al vast en ook strafvermindering zit er niet in. Bovendien vinden veel Russen opsluiting van dissidente politieke activisten terecht. Maar net als de films van Zvjagintsev zendt het laatste woord een belangrijk signaal uit aan iedereen die zich afvraagt waar mensen eigenlijk voor leven en wat menselijkheid eigenlijk is. Lees het dagboek van Nadja Tolokonnikova maar, waarin ze haar gedachten over Rusland tijdens haar twee jaar durende gevangenschap uitvoerig toelicht. In het door Ton Zwaan prachtig vertaalde Pussy Riot: Hoe je een revolutie begint (2017) vraagt de nog immer ongeslagen Tolokonnikova - ogenschijnlijk zinloos - om meer “passie, openheid en onbevangenheid” binnen de inmiddels versteende binnenlandse politiek: "Wat je doet zal onbetekend zijn", zo houdt ze ons voor, "maar het is heel belangrijk dat je het doet". Beide publicaties behoren tot de spaarzame protestliteratuur uit het hedendaagse Rusland. Hoewel protagonist Nicolaj in Leviathan zijn hoop op sociale gerechtigheid laat varen, houdt zijn schepper Zvjagintsev met zijn film de hoop op verandering in leven.
*Nina Targan Mouravi vertaalde de meeste teksten. Verder hebben aan dit boek meegewerkt: Nina Targan Mouravi, Yegor Osipov-Gipsh, Lennard van Uffelen en Thalia Verkade.
Verwante blog:
YouTubefilmpje met een scene uit Leviathan (2014) van Andrej Zvjagintsev, die de bureaucratische en geestelijk ondermijnende sfeer in een Russische rechtbank goed weergeeft (Engels ondertiteld)