Hoe oriëntaals willen Russen eigenlijk zijn?

Hun land ligt tussen Oost en West en niemand twijfelt eraan dat het door beide is beïnvloed. In de middeleeuwen heersten de oosterse Tataren en elke Rus kent de horrorverhalen over het ‘Tataarse juk’ onder Dzjengis Kahn. Toch gingen eind 19de eeuw Russische antropologen en archeologen massaal op zoek naar hun Aziatische oorsprong en beroemde etnisch Russen verzonnen voor zichzelf Tataarse voorouders. Zo veranderde de dichteres Anna Achmatova haar achternaam Gorenko in die van haar veronderstelde Tataarse overgrootmoeder (zie haar 'oosterse' pose op de foto). En Vladimir Nabokov stamde volgens eigen zeggen regelrecht af van Dzjengis Khan. Toch zijn Russen net als wij vooral gefascineerd door de Amerikanen. Russische vrienden in Siberië verklaarden me voor gek toen ik ze wees op het voor hen toch veel belangrijkere China, zó dichtbij, daar net over de grens. China is Azië en dus minder relevant dan Amerika, aldus hun commentaar. Hoe oriëntaals willen Russen eigenlijk zijn?

Bij gelegenheid tonen etnisch Russen graag hun oosterse eigenschappen en bedienen zich dan gretig van de uitspraak van Napoleon: 'Grattez le Russe et vous trouverez le Tartare', ‘Schraap bij een Rus de buitenkant eraf en je ziet een Tataar’. De eeuwenlange mix met islamitische Tataren heeft echter niet geleid tot culturele gelijkwaardigheid: orthodox-christelijke Russen voelen zich cultureel superieur aan hun meer oosters georiënteerde landgenoten. Illustratief is de etnische Rus Akim in Ivan Boenins verhaal Het dorp (1910). Akim twijfelt eerst grondig aan het bestaan van God, maar komt uiteindelijk toch tot de slotsom dat hij wel in een God móet geloven: hij is immers geen Tatáár! In Gogols Taras Bulba (1834), Lermontovs Een held van onze tijd (1840) of in Tolstojs De Kozakken (1852) en Anna Karenina (1877) krijgen Tataren steevast de rol van ober, koetsier of bediende toegedeeld, nooit die van een man uit de elite. 

De bekende literatuurwetenschapper Edward Saïd definieerde het begrip oriëntalisme in Orientalism: Western Conceptions of the Orient (1978) vooral als een superieure westerse manier van spreken, denken en schrijven over het Oosten, bedoeld om je eigen betere identiteit tegen af te zetten. Een Franse journalist schilderde aan de vooravond van de Russische Revolutie tot grote ergenis van de bolsjewieken het uiterlijk van Lenin in hun ogen neerbuigend af als 'een kleine man met Aziatische trekken en de weinig indrukwekkende gestalte van een Wolga-Tataar.' Russen zetten zich echter af én associëren zich met het Oosten en nemen daarmee een bijzondere positie in het oriëntialisme-debat in. In hun borst ervaren ze twee zielen en ze koesteren beide. In de Russische literatuur keert wel met een zekere regelmaat de vraag terug of een oriëntaalse Rus wel een 'Russische ziel' heeft, met andere woorden of hij wel een 'echte' Rus is.

YouTube filmpje: trailer van de tentoonstelling in Groningen (2010-2011): 'Russia's Unknown Orient: Orientalist painting 1850-1920'. De tentoonstelling laat de (kunst)historische band van Rusland zien met Oezbekistan, Georgië, Armenië en de Krim.