Geleerd maar onervaren in woest Siberië

De Grote Noordelijke Expeditie van Bering

Begin 18e eeuw voer de bekende ontdekkingsreiziger Vitus Bering - van de Beringstraat - met zijn Grote Noordelijke Expeditie richting Oost-Siberië, toen nog totaal onbekend gebied. Van de tsaar moest ook een contingent geleerden mee, waaronder de twee jonge wetenschappers Müller en Gmelin. Zoals veel academici in die tijd waren ze van Duitse afkomst en lid van de toen net opgerichte prestigieuze Russische Academie voor Wetenschap. De Academie vroeg hen een ‘compleet natuurkundig, antropologisch, taalkundig en historisch overzicht van Siberië' mee naar huis te nemen. In zijn onvolprezen Siberië: Het land achter de horizon (1993) beschrijft historicus dr. Benson Bobrick wat deze mannen allemaal voor elkaar kregen. In ieder geval waren ze niet zo onverschrokken als de legendarische Bering. Bovendien had de tsaar de opdracht voor de hele expeditie niet aan de wetenschap gegeven, maar aan de militaire 'Admiraliteit'. Het voornaamste doel was een kortere handelsroute te vinden aan de oostgrens, met als cruciale vraag: zit het volgende continent nu wel of niet vast aan Rusland?

De expeditie bestond uit verschillende afdelingen, met Bering als hoogste gezagvoerder. In 1733 vertrok het contingent academici per boot vanuit Sint-Petersburg. Het einddoel van de 'geleerde republiek', zoals ze werd genoemd, was het schiereiland Kamtsjatka. Aan boord bevonden zich secretarissen, onderzoeksassistenten, tekenaars, illustratoren, een dierenschilder, een tolk ‘wiens bekendheid met alle klassieke talen' hem zou laten communiceren met onbekende inheemse volkeren, topografen en tenslotte een bibliotheek met honderden werken, Latijnse klassieken en de reisverhalen Robinson Crusoe en Gullivers Reizen. De academici kregen een volmacht mee om lokale archieven in te zien en tolken en gidsen te werven. Volgens Bobrick vond Bering de geleerden, met hun wetenschappelijke overwegingen en ‘excentrieke grillen’, een log apparaat en liet hen al snel hun gang gaan.

Pas eind 1736 bereikten de academici het noordelijke Jakoetsk. In deze uiterst koude nederzetting moesten ze overwinteren in 'primitieve tentachtige onderkomens', waar hun 'botanische specimen verdorden' en het roet van de kachel hun kostbare papieren en dierschilderingen aantastte. De kenner van 'alle' klassieke talen kon daar natuurlijk niets mee en volgens de overlevering bleven de academici teveel in de buurt van hun comfortabele ondersteuningsapparaat, met diverse koks, bedienden en voerlieden. Thuis gewend aan veel luxe, was elke ontbering hen vreemd en spartaans te moeten leven echt 'niet hun stijl'. Tot overmaat van ramp brak in datzelfde jaar in Gmelins verblijf brand uit. Al zijn dierbare collecties, de meeste zo zorgvuldig gemaakte aantekeningen en bijna zijn hele bibliotheek gingen in vlammen op. Eigenlijk wilde niemand nog naar Kamtsjatka, maar zo snel mogelijk terug naar de geborgenheid van hun villa's, terug naar Sint-Petersburg.  

Uiteindelijk zou hun expeditie zelfs nog eens zeven jaar duren, tot 1743. Weliswaar hadden ze toen niet - zoals Bering - het meest woeste deel van Kamtsjatka gezien, maar wel zo'n 40.000 km afgelegd, alle grote rivieren bevaren en onnoemelijk veel kennis vergaard. Gmelin had bijna 1200 nieuwe Siberische plantensoorten ontdekt en Müller werd vanwege zijn gedegen onderzoek ‘Vader van de Siberische geschiedenis'. Antropologen zoals ik zijn hem nog steeds dankbaar voor zijn rijke informatie over de inheemse bevolking. Maar de nu bekende Beringstraat werd wel meteen tot staatsgeheim verklaard. Want de Russische regering wist dankzij deze expeditie niet alleen eindelijk hoe de fysische geografie van Siberië eruit zag, maar vooral waar de oostelijke landsgrens ongeveer lag en wie er zoal woonden. En zolang dit verder niemand wist, kon ze daar geheel en al haar gang gaan. Alle kostbare pelzen en delfstoffen gingen linea recta naar West-Rusland en de lokale inheemse bevolking kreeg ook nog eens zware heffingen opgelegd. Müller en Gmelich moesten voor de zekerheid al hun bevindingen als staatsgeheimen direct bij het Kremlin inleveren. Het 'studieveld Siberië', inclusief al het door hen bijeengebrachte materiaal, bleef nog lang totaal ondergeschikt aan het 'wingewest Siberië'.

Zie:

"Hoort Nederland dan bij Duitsland?"

Kan Siberië zich ook afscheiden?

Youtubefilmpje Discovery of Alaska (Spooksandooks, 2018)