Wie door Rusland reist kan zich verbazen over de bushokjes langs buitenwegen en in kleinere dorpjes. Deze bushokjes werden in de Sovjetperiode in allerlei stijlen gebouwd: modernistisch, futuristisch, nieuwe zakelijkheid, Bauhaus enzovoorts. Geheel anders dan de eenvormige Sovjetarchitectuur die gekenmerkt wordt door standaardisering en goedkope productie. De Canadese fotograaf Christopher Herwig publiceerde over de stijlvolle bushokjes prachtige fotoboeken, Soviet Bus Stops I en II (2015, 2017). Wat zeggen deze bushokjes over de Sovjetperiode? En zeggen ze misschien ook iets over nu?
Herwig reisde stad en land af op zoek naar deze bushokjes en stelde vast dat de meest opvallende ver weg van de grote steden staan. De bushokjes werden meestal in de jaren '60 en '70 gebouwd, toen Sovjetleider Brezjnev (1964-1982) de gecentraliseerde staatseconomie bewaakte. De repressie in deze jaren is niet te vergelijken met die tijdens de Stalintijd. Het waren de hoogtijdagen van de dissidentenbeweging, en 'devianten' waren er op elk gebied. Een lokale overheid vond het misschien al lang best wanneer een voorbeeldig burger en braaf partijlid, natuurlijk met een gerespecteerd netwerk, zo’n artistiek bushokje wilde bouwen. Dit werk werd gratis als bijdrage aan de gemeenschap gedaan, naast zijn of haar (in de Sovjettijd verplichte) reguliere betaalde baan. Alleen het materiaal werd van overheidswege beschikbaar gesteld. Mogelijk speelde er ook zoiets als competitie tussen gemeentes, zo van "Wie heeft het mooiste bushokje?" En wellicht wilden kunstenaars en ambtenaren graag laten zien dat ze op kleine schaal best wel autonoom en creatief konden zijn. Een stille uiting van een vrije geest. De Russische socioloog Alena Ledeneva noemt dit 'alledaagse ondermijning'.*
Het Sovjet-Rusland van Brezjnev verkeerde net als nu onder Poetin door de hoge olieprijs in een periode van relatieve welvaart. Ook nu zijn mensen op zoek naar mogelijkheden om zich creatief te uiten; de huidige repressie lijkt zelfs tot artistieke bloei te leiden. Hoewel het Kremlin het Westen en daarmee het Engels officieel in de ban heeft gedaan, verhaspelen Russische rappers als Miyagi & Endspiel Engels en Russisch vrolijk door elkaar in hun nummer Son of a Bitch (in het Russisch/Engels Sanavabitsj-Санавабич) en zijn mede daarom bij Russen geliefd. Schrijvers en regisseurs produceren eigenzinnige boeken, toneelstukken en films en worden vaak om onnavolgbare redenen geannuleerd, van het repertoire gehaald of niet uitgebracht. Net als in de late Sovjettijd bestaat er weer zoiets als een 'sociaal akkoord' tussen volk en staat, waardoor iemand met een creatief beroep een inkomen kan verdienen zolang die op politiek gebied zijn mond houdt. Maar evenmin als voor de bushokjes uit de Sovjettijd krijgt men ook nu geen gevangenisstraf voor 'puur creatief' werk.
*Zie Alena V. Ledeneva Russia's economy of favours: Blat, Networking en Informal Exchange (1998)
Verwante blogs:
'Lege decoratie' (juli 2016)
'Blat': Doe jij wat voor mij dan doe ik wat voor jou! (feb 2017)
Youtubefilmpje: trailer van documentaire Soviet bus stops (De bushokjes vind je overal in de voormalige Sovjet-Unie). In 2022 ging de documentaire van Kristoffer Hegnsvad in première op het Internationale Film Festival in Vancouver: ‘It may sound esoteric but this is a joyous film about the historical anomaly of whimsical, eccentric, aesthetically audacious bus stops that permeated the vast Soviet Bloc, lovingly, obsessively tracked down by Canadian photographer Chris Herwig.’(2023)