Familie als enige veilige nest in een onveilige omgeving?

Midden op het wandelpad ligt ze. Ik kijk op haar rug en ze kan net zo goed dood zijn. Zo te zien is ze een mooie jonge Russische vrouw met hippe nieuwe kleren aan. Degene die op deze aangename zomerse dag zijn lunchtijd in het Moskouse park doorbrengt, passeert haar rakelings. Maar iedereen loopt er met een boog omheen en niemand biedt hulp aan. Ook ik besluit me er niet mee te bemoeien. Ik ben bang dat ik me gedoe op de hals haal en ze me misschien wel stomdronken aanvalt. Vertwijfeld vraag ik me af of je een dergelijke onverschilligheid wellicht ook in het Amsterdamse Vondelpark kunt tegenkomen. Het gaat immers niet om een vieze zwerver of om een gevaarlijk ogende psychisch gestoorde? Thuisgekomen vraag ik mijn Russische vrienden waarom de mensen niets deden. Berustend halen ze hun schouders op: "In zulke omstandigheden bemoei je je er gewoon niet mee." "Maar wat zou je eventueel wél kunnen doen?", houd ik aan. Hun antwoord luidt: "Politie bellen of Eerste Hulp." Maar de Russische politie houdt je als je laveloos bent, een nacht vast en zet je meestal ook nog geld af. En de Eerste Hulp? Die doet haar naam absoluut geen eer aan. Moet ik het onverschillige gedrag van de omstanders, cynisch beschouwd, dan zien als een vorm van bescherming tegen al te hardvochtige overheidsinstellingen?

Een dag later kom ik het tegengestelde tegen. Een Russische vrouw van middelbare leeftijd glijdt uit op de natte metrotrap. Omstanders reageren alert en ondersteunen haar behulpzaam naar de begane grond. Doen ze dit omdat de vrouw, netjes gekleed, voorspelbaar gedrag vertoont waarvan iedereen meteen de oorzaak ziet? Concluderen ze dat het om iets onschuldigs gaat, dus veilig en ‘hulpwaardig’? Wat ik wel besef is dat je in Russische steden bijna nooit weet waar het sociale gevaar vandaan komt. Van de politie, van alcoholisten, van de jeugdorganisatie Nasji, van criminelen? In dit land hebben veel mensen een hekel aan migranten, moslims en homo’s. Een goede Moskouse vriendin legt me geduldig uit dat ze van deze sociale groeperingen te veel afwijkend gedrag verwacht. En afwijkend gedrag jaagt haar angst aan en versterkt haar gevoelens van onveiligheid.

De voortdurende dreiging die zou uitgaan van deze groeperingen veroorzaakt een constante spanning. Mijn Russische vrienden drukken me nogmaals op het hart me in de publieke sfeer nergens mee te bemoeien. Handelen Moskovieten in hun eigen stad wellicht hetzelfde als toeristen? Hetzelfde dus als ik? Uit de sociale wetenschappen kennen we het begrip ‘amoreel familisme’ van de politicoloog Edward Banfield. In bepaalde samenlevingen vormt je familie het enige veilige nest in een onveilige omgeving. Alleen thuis voel je je geborgen. Alleen familieleden kun je vertrouwen en ten opzichte van hen handel je ‘moreel’. Tegenover de rest handel je, als het moet, ‘amoreel’. Voor familie zet je je ‘empathieknop’ aan, voor iedereen daarbuiten uit. Maar maak je je wereld daardoor niet zo klein dat je werkelijk overal bang van wordt, zelfs van de bakker? 

Youtubefilmpje: ‘Unreported World S22E05: Putin's "Nashi" Youth Organization Russia pt.1’