De liaison tussen Catharina en Diderot
Een van de beroemdste tsaren van Rusland voelt zich aangetrokken tot een van de beroemdste filosofen van Frankrijk. Ieder heeft zo zijn eigen redenen. Zij wil als verlicht heerser serieus worden genomen door verlicht Europa. Hij beschouwt de tsarina als de enige contemporaine heerser die haar macht eventueel zou laten inperken door een grondwet. De dan 44-jarige leergierige en ambitieuze Catharina smeekt de 60-jarige beschroomde maar eigengereide Diderot bijna om naar Sint-Petersburg te komen. Achteraf schrijft hij kritisch over zijn eigen motieven: "Geleerden zijn zo gemakkelijk te corrumperen: een boel warmte, aandacht en een beetje geld, en hup daar gaan ze." Waarom wil zij zo ontzettend graag dat hij komt, hoe vergaat het hem daar en hoe loopt het tussen die twee af? Gelukkig heeft Amerikaans historicus en universitair docent Robert Zaretsky hierover recent een prachtig boek geschreven, Catherine & Diderot: The empress, the philosopher and the fate of the enlightenment (2019). Wat zegt Zaretsky erover?
Volgens Zaretsky is Diderot niet de enige Franse verlichte filosoof met wie Catharina in die tijd verkeert. Zo correspondeert ze al tien jaar met haar vertrouweling Voltaire. Maar uit het hele boek van Zaretsky blijkt haar fascinatie voor Diderot en dat is ook niet zo gek. Vanaf eind 1773 zien ze elkaar zo'n vier maanden lang bijna elke middag op een vast tijdstip. Tegenover derden laten beiden zich steevast opgetogen uit over deze ontmoetingen. De intellectuele, vrijgevochten en emotionele Diderot prikkelt haar weetgierigheid en als een van de weinigen durft hij zich tegenover haar vrij te uiten, in woord én gebaar. Tijdens een heftige discussie slaat hij haar soms zelfs op haar knie en pakt haar arm beet. De weliswaar geëmancipeerde maar decorumvaste tsarina vindt dit te ver gaan en vraagt een hofdienaar hem voortaan op voldoende afstand te houden. Omdat ze er alletwee om bekend staan de huwelijkse trouw niet al te serieus te nemen, doet binnen hofkringen al gauw het gerucht de ronde dat het niet alleen bij praten zou blijven. Twee verwante geesten hebben elkaar duidelijk gevonden.
Ondertussen wordt hun liaison met argusogen gevolgd. In Frankrijk verdenken zijn medegeleerden Diderot ervan zijn onafhankelijke geest op te offeren voor de charmante Catharina. En in het roerige Rusland heeft bijna niemand behoefte aan nog een oproerkraaier. De oorlogen tegen Turkije laaien op en onder de lijfeigenen breken grootschalige opstanden uit. Uiteindelijk lijkt Catharina Diderot niet zozeer als een bron van inzicht en wijsheid te zien, maar eerder als een vorm van 'cultureel kapitaal'. Dat deze beroemde studeerkamergeleerde speciaal voor haar helemaal is afgereisd naar het in die tijd zo moeilijk bereikbare Rusland, geeft haar extra prestige. Na vertrek laat Diderot zich steeds kritischer en achterdochtiger uit over Catharina: "Filosofen die denken het despotisme te kennen, hebben alleen de top van de ijsberg gezien". Hij raakt er steeds meer van overtuigd dat je ook van een verlicht despoot als Catharina geen constitutioneel monarch kunt maken. Ondertussen bepaalt Catharina niet alleen het lot van Rusland, maar ook dat van Diderot. Om aan geld te komen heeft hij vóór vertrek naar Rusland tegen een forse vergoeding zijn omvangrijke en kostbare bibliotheek aan Catharina beloofd, op voorwaarde dat deze tot aan zijn dood van hem blijft. Catharina en Diderot houden beiden hun woord, maar de liaison is voorgoed voorbij.
Verwante blog: Adel en lijfeigenen trokken elkaar naar de afgrond
Extra literatuur: Bradbury, Malcolm (2000) To the hermitage. Picador (semi-fictioneel)
Youtubefilmpje: Russische speelfilm over Catharina de Grote: trailer van 'Ekaterina Екатерина Catherine (English Dub)' van Nikolaj Rostov (2017)
Reacties