'Culture shock': eerste Russische ambassadeurs gaan westwaarts

Catharina de Grote ontvangt Turkse ambassadeur (1764)

In de tijd van Peter de Grote begin 18de eeuw waren er nog geen vaste Russische ambassadeurs in het Westen. Over dit soort contacten bestond vooral veel wantrouwen, zo niet minachting. Russische gezanten reisden alleen hun westgrens over als het echt niet anders kon en zo'n uitzonderlijk bezoek ging gepaard met buitensporig veel protocol van do's en don'ts. Niets kon zonder consultatie van het thuisfront, ook niet over de kleinste kleinigheid. Soms gingen er weken voorbij voordat de koerier met de hoognodige toestemming terugkeerde. Hun veeleisende en hiërarchische gedrag werkte westerse diplomaten behoorlijk op de zenuwen. Alleen al de suggestie dat Russen zich ook aan hén zouden kunnen aanpassen, leverde  bitse antwoorden op zoals: "Wij zien anderen niet als ons model". Het was duidelijk: de eerste officiële contacten tussen oost en west leverden voornamelijk een culture shock op.

Vooral in Frankrijk ging het vaak mis. Zo beschrijft de historicus Robert Massie in zijn standaardwerk Peter the Great: His life and world (1980) hoe Russische gezanten er alleen met de hoogste in rang wilden spreken, de koning dus. Vervolgens eisten ze van de monarch dat hij als teken van respect eerst naar de gezondheid van de tsaar informeerde en daarbij zijn hoofddeksel oplichtte. Indien ze de koning niet zelf te spreken konden krijgen raakten ze in paniek, want de boodschap kon op straffe van onthoofding alleen aan hem persoonlijk worden overgebracht. Een westerse waarnemer vertelde dat de eerste Russische diplomaten dure pelzen in hun reisbagage meetorsten. Bij de grens verzegelde de douane hun koffers, zodat op een later tijdstip de hoogte van de invoerrechten kon worden bepaald. Maar al vóór Parijs verbroken de diplomaten de zegels en kondigden hun pelzen luid als koopwaar aan. Grote consternatie ontstond, waarbij een Russische diplomaat zelfs een mes zou hebben getrokken. De Fransen waren vooral verontwaardigd. Hoe durfden de Russische gezanten hun eigen waardigheid en die van de tsaar louter uit eigenbelang zó op het spel te zetten! Na deze gebeurtenis stuurde Peter de Grote vooral jonge en beter voorbereide Russen naar het buitenland, met spiksplinternieuwe zilveren munten als betaalmiddel op zak.

In 'Moskovisch' Rusland was het toentertijd heel gebruikelijk voor hoogwaardigheidsbekleders om elkaar op zo'n manier te begroeten. Peter de Grote zette de tot dan inderdaad nogal rommelige ambtenarij net wat rationeler op binnen een nieuwe staatsbureaucratie. En wat was er eigenlijk mis met pelzen als salaris in natura? De Russen gingen duidelijk van andere waarden uit dan de Europeanen. De gezanten belandden in het Westen in een volkomen nieuwe situatie waaraan ze niet konden ontsnappen. In de culturele antropologie bestaat een bloeiende literatuur over zogenoemde first contacts. Bij deze contacten kwamen ontwikkelde reizigers in aanraking met gemeenschappen die nog nooit een vreemde hadden gezien. Wat de Russische gezanten betreft ging het echter om iets anders. Veel Russen waren ervan overtuigd dat hun meer oosterse cultuur superieur was aan de westerse. Eenmaal in het Westen ging het vooral om een krachtmeting waarbij de een de ander weinig gunde. Peter de Grote zelf zag dit anders en raakte bij zijn bezoeken aan het Westen diep onder de indruk van alle westerse verworvenheden. Met daadkracht en charme overwon hij alle misverstanden, waar in Europa dan ook. De behoefte tussen Rusland en Europa aan krachtmetingen is daarna nooit meer overgegaan.

De diplomatieke relaties die Rusland met het oosten en zuiden onderhield waren kennelijk van meet af aan eenvoudiger: zie blog Hoe oriëntaals willen Russen eigenlijk zijn? (maart 2017)

Zie youtubefilmpje 'Russia: President Yeltsin meets new ambassadors from 19 countries' (2015): 'Dressed in their national costumes, they presented Yeltsin with their credentials.' (2015)