Wat had Poetin te zoeken bij de volksdansers van Tomsk?

Aan de Staatsuniversiteit van Tomsk gaf ik in 2005 college aan de antropologen aldaar. Eleonora Lvovna, charismatisch professor en hoofd van de afdeling, nam me op een avond mee naar haar volksdansgezelschap (zie foto). Van deze spiksplinternieuwe groep bleek zij niet alleen de oprichter te zijn, maar ze kreeg er volgens eigen zeggen ook extra geld en faciliteiten voor. Gezien de uiterst armoedige sfeer aan de universiteit klonk mij dat toen nogal vreemd in de oren. Persoonlijk zou ik er niet over peinzen in Nederland naar volksdansen te gaan. Te behoudend, te patriottisch, te weinig interessant. Maar sinds mijn nieuwe onderzoek naar de Sovjetperiode weet ik beter. Volkstradities kunnen namelijk belangrijke onderliggende maatschappelijke factoren blootleggen. Zo bleek de rode ster, hét symbool van de communistische heilstaat, volgens Figes in zijn Fluisteraars (1996) een sterk religieuze en messianistische lading te hebben, die zelfs tot diep in de Russische volkstradities reikte. Ondanks de schijn van het tegendeel passen de utopische visie van het communisme en de historische achtergrond van de volkstradities wonderwel goed bij elkaar. Zelfs Stalin was er groot voorstander van. Zijn dochter Svetlana Alliloejeva schreef in Twintig brieven aan een vriend: De herinneringen van Stalins dochter (1963): "Vader had een mooie collectie volksliedjes, Russische, Georgische en Oekraïense. Andere muziek vond bij hem geen erkenning."

'Proletarisch van inhoud, nationalistisch van vorm' werd Stalins nieuwe slogan in de jaren '30. Volkstradities vormden voor hem dé manier om er socialistische idealen mee tot uitdrukking te brengen. Zijn socialistisch geïnterpreteerde narodnost of 'volksverbondenheid' diende uit te monden in toegankelijke kunst voor iedereen. En toegankelijkheid betekende ondermeer: aanknopen bij de volkstradities. Een zin uit een populair liedje luidde: "We waren geboren om sprookjes werkelijkheid te laten worden." Schrijvers, musici en ook antropologen werden als 'glijmiddel' ingezet om een geproletariseerde cultuur te bewerkstelligen. Een populair medium was de zogeheten 'liedopera', gebaseerd op het idioom van de volkstradities. De Russische taal, het Russische volk, de Russische geschiedenis en daarbovenop de Sovjet-Unie en het communistische paradijs werden in één adem in patriottische liederen en dansen verheerlijkt. Stalin ging daarin heel ver. Wanneer de zuiveringen die hij toen verordonneerde leidden tot een executie, volgde steevast een aankondiging op de radio, afgesloten met volksmuziek.

Volkstradities zijn weer razend populair in Rusland en Poetin is de meest succesvolle populist ter wereld. In Tomsk heb ik daar meer dan tien jaar geleden de eerste aanzetten van gezien. Russen verwachten nu van hun leider dat hij een van het Westen onafhankelijke rol speelt. Poetins nadruk op de eigen volkstradities komt tegemoet aan deze verwachtingen. Toen de president in 2006 Tomsk zou gaan bezoeken, verzekerde een lid van het volksdansgezelschap me dat de president ook naar een officiële voorstelling met volksmuziek zou gaan. Of hij daadwerkelijk is gegaan weet ik niet, maar zo'n bezoek past wel perfect in de nationalistische revival die je nu overal in Rusland tegenkomt.

Youtubefilmpje van volksdansen van vlak vóór de Tweede Wereldoorlog: "Katjoesja" '"Katyusha" (Russian: Катю́ша - diminutive of Catherine) is a Russian wartime song composed in 1938 by Matvei Blanter with lyrics from Mikhail Isakovsky. It gained fame during World War II as an inspiration to defend one's land from the enemy.'