Waar is de Russische adel gebleven?

Adellijke begraafplaatsen werden voetbalvelden of woonwijken en het grafmarmer verdween in de ornamenten van de Moskouse metro. In een uithoek van de Moskouse toeristische attractie Krutitskoe Podvore trof ik onlangs nog wat overblijfselen totaal verweesd aan. De Amerikaanse historicus Douglas Smith deed enkele jaren geleden voor het eerst uitgebreid onderzoek naar het lot van bijna twee miljoen adellijke Russen in de Sovjettijd. In zijn Verloren Adel (2012) laat hij de gruwelijke consequenties zien van de zogeheten klassenstrijd. Op de foto zien we 23 leden van de familie Golitsyn, een beroemd adellijk geslacht uit de 17de eeuw. Tijdens Stalin werden er dertien gevangen genomen, vijf vluchtten naar het buitenland en vijf werden er vermoord.

De 19de-eeuwse Russische adel was een elite met een gecultiveerde levensstijl en een sterk standsbewustzijn. Diverse edellieden waren bovendien schrijver, politiek filosoof of musicus. Het meest bekend zijn Poesjkin, Gogol, Herzen, Bakoenin, Lermontov, Toergenjev, Dostojevski, Tolstoj en Rimski-Korsakov. De opkomst van de meritocratische samenleving en de geleidelijke vervanging van de agrarische sector door de industrie ondermijnden haar maatschappelijke positie. Al tijdens de Franse Revolutie eind 18de eeuw werden de eerste signalen van deze verandering zichtbaar. Begin 20ste eeuw verloor zij in West-Europa en ook in Rusland steeds meer aan prestige.

     Het aanvechten van de privileges van de Russische adel na de Russische Revolutie was dus niet uniek. Wel uniek was de wijze waarop het zich voltrok. De verwoesting van de adel was ongekend meedogenloos en rigoureus. Waarom gingen de Bolsjewieken eigenlijk zo tegen haar te keer? Marx zag ‘de dood van de bourgeoisie’ als een ‘historische onvermijdelijkheid’. En volgens het grondbeginsel van de Sovjetstaat moest de klassenstrijd leiden tot de 'heerschappij van het proletariaat' en dit betekende dat de oude heersende klasse moest verdwijnen.

De Russische adel werd niet in één keer vernietigd. Tussen 1918 en 1945 werd de overblijvende adel telkens opnieuw keihard aangepakt. Enkele vragen dringen zich keer op keer op: waarom heeft ze zich niet heviger verzet? Waarom is ze niet in groten getale vertrokken? Kennelijk konden de meesten niet geloven dat ze zo massaal zouden worden uitgeroeid. De Franse Revolutie leidde bijvoorbeeld tot de liquidatie van slechts een fractie van de adel.

     Maar de getormenteerde boeren hebben er ook aan bijgedragen. Door de afschaffing van de lijfeigenschap waren ze er naar hun idee alleen maar op achteruitgegaan. Zonder hun meester opeens aan zichzelf overgeleverd, hadden ze te weinig om te leven en te veel om te sterven. Onder aanmoediging van de Bolsjewieken zagen de boeren hun kans schoon zich massaal op de adel te wreken. Eind 1918 hadden ze vijftig percent van de landgoederen verwoest, dertig jaar later stond nog maar vijf percent van de adellijke bezittingen overeind. Na de dood van Stalin in 1953 werd de adel gerehabiliteerd, samen met miljoenen andere slachtoffers van het Sovjetbewind. Maar toen was het te laat.

Zie voor Poesjkin ook 'Waarom moest Poesjkin sterven in een duel?'; zie voor meer algemene info www.Rusland-colleges.nl

Youtubefilmpje over Douglas Smith's Verloren Adel (2012)