Stiekem verlangen naar Amerika
Als je de Russische staatsmedia gelooft denk je hier heel anders over, maar menige Rus zou het liefst direct naar Amerika verhuizen. Het maakt niet uit dat hij het land niet kent, want juist een geïdealiseerd Amerika biedt een paradijselijke vlucht uit een vaak grauw bestaan. Tegelijkertijd geeft hij het land de schuld van alles wat er in Rusland misgaat. Welke houding in het openbaar wordt uitgedragen hangt grotendeels af van de vigerende politieke propaganda. Zo had in 1990, op het hoogtepunt van de perestrojka, zo'n zes procent van de bevolking een negatieve kijk op Amerika. Nu vallen de staatsmedia over alles wat westers is en ligt het angstaanjagend hoog, op 75 percent. Maar Amerika blijft trekken en Amerikaanse studiebeurzen zijn gewilder dan ooit. Mocht het land opeens van de aardbodem verdwijnen, dan zou menige Rus in een acute identiteitscrisis belanden. Over wie zou hij dan nog kunnen wegdromen? Wie zou hij dan nog de schuld kunnen geven? In de Sovjetperiode vond deze tweeslachtige houding zijn hoogtepunt.
Vooral onder hoogopgeleide Sovjet-Russen kwam toen een manier van denken op gang die volgens de Russisch-Amerikaanse antropoloog Aleksej Yurchak bekend staat als zagranitsa, een heftig verlangen naar 'alles wat buitenlands is'. In zijn Everything was forever, until it was no more (2005) toont hij overtuigend aan hoe zagranitsa voortkwam uit het staatssocialisme. Dit kende namelijk twee op het Westen gerichte begrippen: internationalisme en kosmopolitisme. Internationalisme werd samengevat met de slogan 'Proletariërs aller landen verenigt u', kosmopolitisme met 'verwerpelijk kapitalisme'. Het eerste was ideologisch goed, het tweede fout en Amerika vormde van dit laatste het symbool. Maar Amerikaanse jazz of popmuziek konden ook op een 'internationalistische' manier worden uitgelegd. Het was de kunst om alles wat westers was óf zoveel mogelijk onder de radar te houden óf als een vorm van protest tegen het kapitalisme te interpreteren. Wetenschappers gingen bijvoorbeeld keurig op dienstreis en vonden elkaar terug op een geïsoleerde plek met weinig sociale controle. Aldaar genoot men van discussies over westerse democratie, filosofie en kunst. Anderen luisterden thuis naar westerse muziek en presenteerden dit naar buiten toe als een antikapitalistische daad. Russen moesten het hiervan hebben omdat ze veelal niet naar het buitenland konden reizen. Maar ook doken ze onder in hun fantasie. Yurchak haalt een populaire grap aan uit de jaren '70 waarbij de ene man tegen de andere zegt: "Ik wil weer naar Parijs gaan." De tweede reageert met ongeloof: "Wat? Je bent er toch niet eerder geweest?" "Nee", antwoordt de eerste, "maar ik wilde wel al eerder gaan".
Je zou kunnen zeggen: hoe hopelozer de maatschappelijke situatie, hoe meer mensen letterlijk weg willen dromen. Volgens de Russische regisseur Andrej Tarkovski gaat zijn speelfilm Stalker (1979) daarover. "Er wordt mij vaak gevraagd", aldus Tarkovski, "waar de Zone voor staat. Er is maar één antwoord mogelijk: de Zone bestaat niet. De hoofdpersoon Stalker verzon zijn Zone zelf. Hij creëerde het om er ongelukkige mensen naartoe te kunnen brengen en hen zo weer hoop te geven." Op dezelfde manier schiepen veel Sovjet-Russen een 'imaginair Westen', een geïdealiseerd buitenland dat nooit heeft bestaan. Nu mogen de meeste Russen wel naar het Westen reizen, maar hebben ze het geld er niet voor. Of ze behoren tot een groeiende categorie die het eigenlijk wel zou willen en het financieel ook zou kunnen, maar toch niet durft te gaan. Antiwesterse staatspropaganda leidt ertoe dat werk, familie, vrienden of buren dat niet appreciëren. Maar Amerika blijft trekken én afstoten. Om het laatste te benadrukken schrijft de Russische journalist Mikhail Taratuta onlangs nog in zijn populistische in het Russisch verschenen boek Amerika en Rusland: We zijn zo verschillend (2019): "Rusland en Amerika zijn niet alleen twee verschillende volkeren ... maar ook twee verschillende beschavingen." Iedereen die in beide landen is geweest weet dat Russen en Amerikanen best wel op elkaar lijken. Verschillen benadrukken, elkaar belasteren of idealiseren, het helpt natuurlijk niet om een realistischer beeld te krijgen. Wat wel helpt is minder antiwesterse staatspropaganda. Zou het nog kunnen?
Zie ook:
Youtubefilmpje van een interview met Poetin op de Russische staatstelevisie RT uit 2013, toen de anti-westerse propaganda nog relatief gering was: 'Putin on ideology - difference between Americans and Russians' (zie ook Zit collectivisme Russen 'in het bloed'?)
Reacties