Kantelt het westerse beeld van Poetin en wat zegt dit?
Citizen K (2019), de documentaire over de Russische oligarch Chodorkovski, laat ook een relatief positief beeld van Poetin zien. Ruslandkenner Derek Sauer en Amerikaans regisseur Alex Gibney waren het hierover op IDFA roerend eens. Maar Chodorkovski was toch de good guy en Poetin de bad guy? Kantelt het westerse beeld van Poetin misschien en zo ja, wat betekent dat dan? Poetin werd geboren in 1952, Chodorkovski in 1963. Beiden waren actief in een grootstedelijke Komsomol, de communistische jeugdorganisatie. Poetin werkte voor de KGB en als politieke fixer voor Jeltsin; Chodorkovski wierp zich op als selfmade zakenman. Door hun hoge sovjetconnecties tijdens de chaos van de jaren negentig hadden ze een flinke voorsprong op veel andere Russen. Poetin werd president, Chodorkovski eigenaar van olie- en gasbedrijf Joekos en daarmee de rijkste oligarch. Toen Chodorkovski ook politiek acief wilde worden, pakte Poetin hem in 2003 op en zette hem meer dan tien jaar gevangen. Sinds zijn vrijlating mag hij Rusland niet meer in.
Poetin kreeg ondanks zijn KGB-achtergrond in het Westen al snel een positief imago. Chodorkovski bewoog zich rond dezelfde tijd in het duistere gebied van de Russische wildwest-economie en stond bekend als de keiharde man ‘met de twee gezichten'. Wel gaf hij in zijn glorietijd honderd miljoen dollar uit aan Russische universiteiten. Zo herinner ik me mijn verbazing over deze oligarchische belangstelling, toen ik boven de hoofdstraat van het Siberische Tomsk opeens een immens spandoek zag hangen met 'Joekos sponsort de Polytechnische Universiteit'. Voor mij wordt het steeds duidelijker: Poetin én Chodorkovski gebruiken voor het gewenste beeld van zichzelf elk rookgordijn, elke ontkenning en elke tegenbeschuldig zolang het hun zaak dient. Als geen ander weten ze hun beeld passend te maken bij de psychologische behoefte van de doelgroep. In hun hoogste functie hadden ze dezelfde persoonlijke medewerker om hun imago op te vijzelen. Zo suggereren beiden dat ze niet zijn geïnteresseerd in materiële rijkdom of vrouwen en het beste met het Russische volk voor hebben. De van oorsprong Russische schrijver Masja Gessen zegt over de Chodorkovski van vóór zijn arrestatie: ‘He was a poster boy for what people hoped would happen in Russia'. Chodorkovski's westerse imago verbeterde pas toen hij als gevangene moedige beslissingen nam. Amnesty International verklaarde hem aarzelend tot politieke gevangene en het Hof van Straatsburg vond de aanklacht tegen hem uiteindelijk onterecht. Poetins imago ging rond dezelfde tijd in het Westen achteruit, zeker na de annexatie van de Krim. Uit Citizen K komen de twee naar voren als even intelligent, even sluw, even doortastend en even onbevreesd. Ze lijken volkomen aan elkaar gewaagd.
Beeldvorming is door haar aard veranderlijk, manipuleerbaar en vaak misleidend. Denk maar aan de recent gewijzigde beelden van Lenin in het Westen of van Stalin in Rusland. Negatieve beelden, ook al zijn ze nog zo waar, kunnen door effectieve tegen-beeldvorming aan geloofwaardigheid verliezen. Zolang Poetin en Chodorkovski de positieve verhalen over zichzelf coherent, intern logisch en voldoende herkenbaar weten te verspreiden, zolang creëren deze verhalen hun eigen werkelijkheid. De Russische emigrantenschrijver Peter Pomerantsev vindt Poetin vooral 'een zuivere nostalgicus, die geen verhaal voor de toekomst heeft of zelfs maar voor de dag van morgen'. Maar het grote voordeel van nostalgie is dat het niet op feiten hoeft te berusten, want feiten vertellen mensen vaak dingen die niet leuk zijn. Ook Chodorkovski zet over zichzelf een nauwelijks te controleren beeld neer: ‘Ik ben geen ideale man, maar wel een man met idealen'. Maar zijn deze twee topfiguren in twintig jaar tijd werkelijk zo veranderd? Of ziet hun beeldvorming er over nog eens twintig jaar weer anders uit? Wat het laatste betreft denk ik in ieder geval van wel.
Verwante blogs:
Waarom stemmen Russen 18 maart op een 'harde hand'?
Youtube: 'Citizen K' (2019), trailer
Reacties