"Hoort Nederland dan bij Duitsland?"

Bij mijn eerste bezoek aan het verre Tomsk ontdekte ik dat Duitsers er een van de mooiste gebouwen van de stad bezitten, met een eigen informatie- en opleidingscentrum: het Nemetsky Dom of 'Duits Huis'. Iedereen kende het. En ook de toenmalige provinciale gouverneur Viktor Melchiorovitsj Kress stamt van etnische Duitsers af. Hoe hadden ze dat voor elkaar gekregen? Het contrast kon niet groter zijn: de eerste Nederlander die ze ooit zagen was ik. Mensen vroegen me tot mijn lichtelijke ergernis zelfs regelmatig: "Hoort Nederland dan bij Duitsland?"

Als antropoloog met speciale interesse in Siberië ging ik er op zoek naar geestverwanten. En waar stuitte ik op: inderdaad, op Duitsers. Bijvoorbeeld op de sociaal geograaf Samuel Gottlieb Gmelin, die als lid van de Peterburgse Academie van Wetenschappen al in de 18de eeuw Rusland doorkruiste en daarover mooie boeken schreef. En zijn eeuwgenoot tsarina Katharina de Grote was natuurlijk Duitse van geboorte, met een grotendeels Duitse staf. Ook werd ik me er opeens van bewust, dat in klassieke Russische romans altijd wel een Duitser als huisleraar of landgoedopzichter figureert. 

Maar de intellectueel Alexander Herzen schrijft in zijn memoires nogal laatdunkend over Duitsers in het 19de eeuwse Rusland, vooral die aan de Moskouse universiteit: 'De hoogleraren bestonden uit twee kampen of richtingen die elkaar in alle stilte niet konden uitstaan; de ene groep bestond uitsluitend uit Duitsers, de andere uit niet-Duitsers. De Duitsers, onder wie zich brave, geleerde mannen bevonden zoals Loder, Fischer, Gildebrandt en Heym in eigen persoon, onderscheidden zich gewoonlijk van de rest door hun gebrek aan kennis van de Russische taal en hun onwil die te leren, door hun koele onverschilligheid tegenover de studenten, hun westerse serviliteit en vakroutine, hun onmatigheid in het sigaren roken en de enorme hoeveelheid eretekens en kruisen die zij droegen en nooit aflegden.’ Het Russische ‘Nemetski’ voor ‘Duits’ betekent niet voor niets 'diegenen die onze taal niet spreken'. En niet alleen Herzens’ moeder, ook zijn kindermeisje en huisleraar kwamen uit Duitsland.

Bij nader inzien blijken er altijd al miljoenen Duitsers te hebben gewoond, waaronder natuurlijk de adellijke Duitsers uit de Baltische Staten, die enkele eeuwen tot het Russische tsarenrijk behoorden. Duitsland was in de 19de eeuw het tweede industrieland ter wereld. Ook vanwege de geografische nabijheid haalde Rusland hier haar vakmensen vandaan, voor haar eigen opkomende industrie en koopmansklasse. Aan het einde van de eeuw volgde er wel een echte hetze tegen Duitstaligen, die te veel greep zouden hebben op het overheidsapparaat. Bovendien haatten de boeren hen, want de Duits Baltische adel was net als haar Russische evenknie grootgrondbezitter.

In Narym, een bannelingenoord waar ik al eerder over schreef (Blog: ‘Anders stuur ik je naar Siberië!'), ontmoette ik een jaar of tien geleden een oude Russische vrouw die in de Tweede Wereldoorlog als ‘Wolga Duitse’ - dus ‘vijfde colonne’ - hiernaartoe was verbannen. Samen zaten we een tijdje in haar eenvoudige houten huisje met een kopje thee, zij overmand door emoties omdat ze in geen tijden Duits had gesproken. En toen we zachtjes 'Stille Nacht, Heilige Nacht' begonnen te zingen, kreeg ze tranen in haar ogen. Ik ook.

Youtubefilmpje 'People and Politics: Russia's ethnic Germans - Why they stayed at home.' (2008)

'Since 1950, some 4,5 Million people have immigrated to Germany - most of them from Russia's ethnic German community. Hundreds of thousands of them settled here after German re-unification. But some chose to stay in Russia or ultimately returned there. During the Second World War, many ethnic Germans were forceably settled in the Siberian city of Omsk. We report on the everyday life of the few who remain there.'