Een nieuwe Russische humanist
Rusland kent een lange humanistische traditie met schrijvers als Herzen, Toergenjev, Tolstoj, Tsjechov, Grossman en Sjalamov. Voor mij is een humanist iemand die de menselijke waardigheid centraal stelt en standhoudt te midden van "cynisme, onverschilligheid en het naakte kwaad”, zoals het ergens wordt genoemd. Ook in deze voor Rusland moeilijke tijden zijn ze er. Ik denk dan aan de ingetogen Russische filmregisseur Andrej Zvjágintsev, in 1964 geboren in het Siberische Novosibirsk. Zijn films worden nu in Rusland 'anti-Russisch' genoemd, omdat ze de officiële versie over het land niet onderschrijven. In 2021 kreeg hij zo'n zware corona-infectie dat zijn longen dreigden getransplanteerd te worden. Hij verloor tijdelijk zijn spraak en het gebruik van armen en benen gaat nog steeds moeizaam. Vanuit zijn rolstoel in Duitsland vertelde hij onlangs dat hij bezig is aan een volgende film. Wat maakt hem tot een nieuwe Russische humanist?
Het is in het huidige Rusland uiterst problematisch een ander geluid te laten horen. De meeste Russen accepteren de Oekraïne-oorlog, ook al begrijpen ze de twee belangrijkste argumenten ervoor, 'demilitarisatie' en 'denazificatie' van Oekraïne, vaak niet. Ze vertrouwen Poetin die wel alle informatie zou hebben. Deze leider heeft geen idealistisch gedreven toekomstvisie. Poetins verhaal luidt dat zijn bevolking vanwege zijn 'Russische ziel' uniek is, dat het Westen misbruik maakt van zijn goedheid en hem vernedert, dat hij omsingeld is door de Navo en dat het tijd wordt voor revanche. Het is voor veel Russen ook moeilijk te geloven dat er een meer werkelijkheidsadequate versie bestaat, omdat veel feiten op de staatstelevisie wel kloppen. De context rondom de feiten wordt echter zo vervormd dat het totaalbeeld compleet verwrongen is, bijvoorbeeld door het kleine uit te vergroten en het grote te minimaliseren. De moed van mensen zoals Zvjagintsev dwingt respect af. Al jaren achtereen maakt hij schrijnend realistische en opzienbarende films, zoals The Return (2003), Leviathan (2014) en Loveless (2017). Onverstoorbaar vertelt hij doodeenvoudig de waarheid, dwars tegen de staatspropaganda in, zelfs nu hij ernstig ziek is.
In zijn afwijzing van de Oekraïneoorlog is Zvjagintsev helder, maar over zijn films doet hij liever geen politieke uitspraken. Hij noemt zichzelf geen dissident, eerder een clown. Juist cinema brengt volgens hem ideeën over die je niet onder woorden kunt brengen. En ook niet onder woorden hoeft te brengen, zeker niet in politiek gevoelige tijden, want zijn films spreken voor zich. Bijvoorbeeld de scène in Loveless, waar op het trainingspak van de vrouwelijke hoofdpersoon 'Russia' staat, terwijl ze op een loopband nergens naartoe rent. Een "kleine groet aan Gogol", aldus de omzichtig formulerende regisseur, want Gogol wist in de 19de eeuw ook al niet waar het naartoe moest. De Volkskrant schrijft: "Soms is hij uitgesproken kritisch over zijn land, soms afwerend naar die immer naar politieke uitspraken hengelende pers." De Russische mens toont hij in al zijn ambivalentie, kwetsbaarheid en kwaadaardigheid, zoals dat geldt voor mensen waar ook ter wereld. Zo houdt hij niet alleen Russen maar ook ons een spiegel voor over corruptie, wetteloosheid en een moeizaam sociaal leven. Volgens Zvjagintsev komen al zijn ideeën voort uit persoonlijke ervaringen, uit die van vrienden of van mensen die hij kent. Niks unieke volksziel vol goedheid te midden van een voorbeeldige 'Russische wereld'. Rusland heeft meer filmregisseurs nodig als Zvjagintsev en zeker nu dient het Westen daarbij financieel te helpen.
Verwante blogs:
Onafhankelijk denker in 19de-eeuws Rusland (juli 2017)
Hoe waarachtig klinkt het laatste woord in Poetins rechtbank? (maart 2018)
Youtubefilmpje 'Leviathan Official Trailer 1 (2014) - Andrey Zvyagintsev Russian Drama HD'
Youtubefilmpje 'Andrey Zvyagintsev on Reception of Loveless, Q&As and London' (2017)
Reacties