Deemoed en decadentie in Russische kloosters
Reizend door Rusland heb ik me vaak afgevraagd waarom het land zoveel kloosters heeft. Is het wellicht een typisch Russisch-Orthodox fenomeen? En zo ja, welke functie hebben ze dan? Beroemd zijn het Novospaski klooster in Moskou en het Valaam klooster in Karelië. Volgens de historicus Van Gelder in Rusland: Epos van leed en strijd (1948) is de belangrijkste financiële bijdrage van de kloosterling die van 'gehuurde bidder'. Dit betekent het tegen betaling zingen van gebeden voor het zielenheil van de gever. Tijdens de atheïstische Sovjetperiode verdwenen de kloosters grotendeels, maar nu zijn ze weer helemaal terug. De heilige synode, het hoogste bestuursorgaan van de Russische kerk, is blij met het groeiend aantal kloosterlingen. Van hen wordt godsvrucht, armoede, celibaat en gehoorzaamheid aan de kerkelijke autoriteiten verwacht, kortom een ascetische levensstijl. De kloosters leven van overheids- en particuliere donaties, van pelgrims en dienstverlening.
Vroeger ging het er beduidend ruiger aan toe. Kloosters hadden slaven die voor hen dwangarbeid verrichtten. In de 18de eeuw in de tijd van Peter de Grote bezaten de 150 kloosters in de buurt van Moskou bijna 250.000 lijfeigenen. Van de tsaren is bekend dat ze hun vrouw, familielid of vijand in een klooster opsloten om er vanaf te zijn. Wanneer je vrouw in het klooster zat mocht je bovendien hertrouwen. Russische edelen en rijke kooplieden concurreerden met elkaar in het doneren van geld en land, want dat gaf extra status. Sommige kloosters werden hierdoor erg rijk. Van Gelder: 'Van een aantal hutjes, soms ... zelfgegraven holen rondom een houten kerkje, ... werd het klooster tot een statige ... wijk, met deftig poortgebouw, zware muur, hoge en brede klokkentoren. En soms met meer dan één kerk met veel koepels en absiden.' Stenen kloosters werden aanvankelijk gebouwd als een soort fort en dienden ook als uitvalsbasis tegen de vijand: Peter de Grote maakte er veelvuldig gebruik van. Het waren duidelijk geen kenniscentra en op wetenschappelijk of filosofisch gebied hadden ze weinig tot niets te bieden. En de overvloedige liefdadigheid trok deserteurs uit het leger en weggelopen lijfeigenen aan. Begin 18de eeuw telde Rusland al 557 kloosters, met 14.000 monniken en 10.000 nonnen.
Peter de Grote vond veel monniken echter maar parasieten en nauwelijks heilig te noemen. Daarom stelde hij een centrale overheidsadministratie in, die de toegang tot het klooster en het geld ging beheren. De praktijk bleef echter dat rijke gasten een 'kloostercel' afhuurden en er hele feestmaaltijden aanrichtten, waar volgens Van Gelder ook 'vrouwen en knapen te gast waren'. Omdat er toch voor zijn zieleheil werd gebeden, kon de gever zich onbekommerd overgeven aan een decadente levensstijl. Kloosterlingen wilden aan deze decadentie niet altijd meewerken, maar riskeerden bij weigering wel verbanning naar Siberië. Hoe het tegenwoordig precies zit met de deemoed van de monniken en de liederlijkheid van de donateurs weet ik niet. Behoefte aan ascese én decadentie lijkt in de Russische samenleving wel groter dan in de onze. De Poetin-regering stopt in ieder geval veel geld in de Russische kerk en menige particulier gelooft nog steeds dat je immoreel gedrag kunt afkopen met giften. En mensen vinden er om verschillende redenen kennelijk een goed onderdak. Maar hoe kun je als donateur van een 'gehuurde bidder' werkelijk enthousiasme voor jouw zaak verwachten?
Youtubefilmpje met gezongen gebeden van monniken in 'Hymn for God's Mother of St. Nectarius of Aegina in church-slavonic'. Valaam Klooster, Broederkoor, Rusland 1999. (Zie ook het album "The Northern Athos", 1995). Na twee eeuwen Russisch te zijn geweest werd het eiland Valaam in 1917 onderdeel van Finland. Daardoor kon het kloosterleven gewoon doorgaan en had men niet te lijden onder de antireligieuze Sovjetpolitiek. Na grenscorrecties werd Valaam in 1944 alsnog onderdeel van de Sovjet-Unie en de monniken verlieten daarop het klooster. Na het uiteenvallen van de USSR werd het klooster opnieuw opgebouwd en trekt nu rustzoekers en bedevaartgangers.
Reacties