De verloren zoon
Een moeder in Rusland kan een uiterst ongemakkelijke relatie hebben tot de staat, zeker als het om haar zoon gaat. Op mijn netvlies staat gebrand hoe een gesloten zinken kist met een in Oekraïne gedode militair als een postpakket in het portiek van een wanhopige moeder werd geschoven. Zonder enige voorstelling van de doodsoorzaak, zonder enige ceremoniële begrafenis. Van tevoren had zij ook nooit te horen gekregen dat haar zoon in Oekraïne meevocht, omdat er officieel geen Russische militairen zijn. Een andere moeder deed op het kerkhof toch nog een laatste radeloze poging haar zoon te zien door zijn kist met een schroevendraaier open te wrikken. Dezelfde onverschillige houding van de staat tegenover zijn 'verloren zonen' zagen we eerder, met de zogenaamde 'zinkjongens' uit Afghanistan, een veelzeggende term van de onderzoeksjournalist Svetlana Alexijevitsj in Zinkjongens: Sovjetstemmen uit de Afghaanse oorlog (2017). En met de in Tsjetsjenië omgekomen soldaten, oorlogen waar men eveneens moeilijk trots op kon zijn. Bij gebrek aan beter boende de moeder nog maar eens met wat kruiden zijn zinken kist af. Het deed me denken aan een bekend schilderij van Repin uit 1884, De Terugkeer, waarop een met stomheid geslagen moeder haar jaren geleden naar een Siberisch kamp verbannen zoon onaangekondigd weer thuis ziet komen. De eenzaamheid van de moeder en haar volslagen machteloosheid tegenover een kil politiek systeem zijn ongekend. Alexijevitsj vraagt zich dan ook terecht af: "Waarom kunnen ze alles met ons doen?"
-----------------------------------
Ook gebeurt het dat de uit kamp of oorlogsgebied 'teruggekeerde' zoon bij thuiskomst geen barmhartige vader ontmoet, maar een door de maatschappij verharde moeder
------------------------------------
De onbarmhartige Russische overheid staat in schril contrast met de barmhartige vader in de bijbelse parabel 'De verloren zoon'. Centraal staat hier de vergeving voor het toch weer thuisgekomen weerspannige kind. Rembrandt heeft er een beroemd schilderij naar gemaakt, dat de mensen in de Hermitage nog dagelijks in vervoering brengt. Ik las ergens dat deze bewondering alles te maken heeft met de 'hemelse' kwaliteiten die deze vader worden toegedicht, in schril contrast met die van de wereldlijke machten. Ook misbruikt de staat soms de bijbelse voorstelling van de 'verloren zoon'. Zo noemde Stalin de voor het sovjetregime gevluchte Maxim Gorki en Sergej Prokovjev liefdevol zijn 'verloren zonen', nadat ze eind jaren '20 eindelijk weer terugkeerden. Ondertussen gebruikte hij ze vooral als levend bewijs dat zelfs grote intellectuelen en kunstenaars de Sovjet-Unie kennelijk aantrekkelijker vinden dan het Westen.
En zelfs de moeder kiest soms vóór de staat en tégen haar zoon. De Russische filmregisseur Alexander Sokoerov laat in zijn Sovjetfilm De Commissaris (1967) zien hoe in de Burgeroorlog Klavdia Vavilova, een vrouwelijke Commissaris in het Rode Leger, heimelijk een kind baart, maar het daarna achterlaat om haar militaire plicht te kunnen vervullen. Ook gebeurt het dat de uit kamp of oorlogsgebied 'teruggekeerde' zoon bij thuiskomst geen barmhartige vader ontmoet maar een door de maatschappij verharde moeder. Alexijevits zegt het zo: "Wie heelhuids thuiskwam, voelde zich vaak helemaal vervreemd van zijn omgeving. De mens van wie je hield en die van jou hield bestaat niet meer."
Zie Youtubefilmpje met de trailer van De commissaris (1967), gebaseerd op het korte verhaal "In de stad Berdisjev" van Vasili Grossman
Reacties