Adel en lijfeigenen trokken elkaar naar de afgrond
Waarom braken er enkele eeuwen geleden zoveel boerenopstanden uit in Rusland? Adel en boeren hielden elkaar steeds meer in een wurggreep, zo lijkt het. Begin 18de eeuw voerde 'tsaar-hervormer' Peter de Grote grote veranderingen door: de 'vrije adel' veranderde hij in 'dienstadel' die vooral moest oorlogvoeren. Hiervoor werd ze beloond met staatsgrond, inclusief de boeren die er woonden. De landheren werden volledig verantwoordelijk voor hun boeren, in totaal tachtig tot negentig procent van de bevolking. Ze konden met deze 'lijfeigenen' doen wat ze wilden. Le droit du seigneur, het recht van de landheer op de eerste nacht van de bruid, hoorde daarbij en ook het recht om te martelen. De 'vrijgevige' tsaar creëerde zo een nationaal bestuursstelsel van landgoederen en had daardoor zelf geen omkijken meer naar de boeren. Maar waarom ging op den duur ook de adel in verzet?
Vanaf midden 18de eeuw verviervoudigde de bevolking, die grotendeels op deze landgoederen moest zien te overleven. Tegelijkertijd werd de status van de landheer bepaald door het aantal boeren of 'zielen' dat hij bezat en niet door de winstgevendheid van zijn landgoederen. Een frappant voorbeeld hiervan geeft Gogol in zijn Dode Zielen (1842). Dit werkte modernisering tegen en overbevolking in de hand. Ook voor industrialisatie had de behoudende adel weinig belangstelling, waar het groeiend arbeidsreservoir immers naar toe zou hebben gekund. Hongersnoden en boerenopstanden braken uit. De bekendste is die van de kozak Poegatsjov vanuit het Wolga-gebied. Daarna rakelde notabene de edelman Radisjtsjev met zijn sociale misstanden in Reis van Petersburg naar Moskou (1790) het vuurtje verder op. Tsarina Catharina de Grote schroefde door dit alles haar relatief liberale beleid meteen terug. Het keerpunt kwam met Paul I die voor het eerst bruut optreden van de landheren verbood. Tegelijkertijd kreeg de adel weer meer vrijheid om te gaan studeren of naar het buitenland te reizen. Deze zogenoemde 'intelligentsia' werd mede daardoor steeds kritischer en eiste politieke vrijheden op. De Dekabristenopstand in 1825 volgde, over lokale autonomie, een nationaal parlement en een grondwet. Maar de tsaar sloeg de opstand bloedig neer.
Latere tsaren wilden de onhoudbare levensomstandigheden van de boeren wel verbeteren, maar tegelijkertijd de landheren als loyale 'zetbaas' behouden. In 1861 schafte 'tsaar-bevrijder' Alexander II de lijfeigenschap af, maar het was al te laat. De conservatieve adel kon niet overleven zonder het gratis werk van de boeren. Temeer omdat haar uitbundige levensstijl als nieuwe bron van prestige steeds meer geld kostte. De boeren emancipeerden uiteindelijk ten koste van de adel, maar degradeerden zelf ook. Volledig overgeleverd aan weliswaar nieuwe maar nog steeds slechte condities, redden ze het nauwelijks. Een en ander mondde uit in de Russische Revolutie van 1917, waarin totaal gefrustreerde boeren meedogenloos tekeer gingen tegen hun vroegere meesters. Het resultaat kun je in Rusland nog steeds zien: een verdwenen aristocratie en een verpauperde boerenbevolking.
Zie ook:
Waar is de Russische adel gebleven?
Zie voor meer info het Youtubefilmpje: 'How Alexander II's Great Reforms Shaped Russia' (2018)
Reacties