Wat is de 'Russische ziel' eigenlijk?
“Omdat jij geen Russische ziel hebt, zul je ons nooit begrijpen”, hoor ik als Nederlander in Rusland vaak. Nadere studie brengt aan het licht dat de 'Russische ziel' een mix is van buitenlandse invloeden en een vruchtbare binnenlandse voedingsbodem, met het nationalisme als belangrijke instigator. Vaak vertalen mensen het als 'typisch Russisch'. Maar wat is dat eigenlijk, 'typisch Russisch’? Is het een cliché, of toch meer? In deze lezing bestuderen we de 'Russische ziel' in al zijn verschijningsvormen en vanuit diverse wetenschappelijke perspectieven. De volgende vragen komen aan de orde: Waar kom je het begrip 'Russische ziel' tegen en waarom juist daar? Is de 'Russische ziel' hetzelfde als het Russisch nationalisme?
19de eeuw: opkomst van de 'Russische ziel'
Midden 19de eeuw was een belangrijke periode voor de vorming van de Russische identiteit. Literatuur, schilderkunst en muziek bloeiden als nooit te voren en het werden juist deze contreien waar het begrip 'Russische ziel' ontstond. 'Slavofielen' en 'westerlingen' streden met de pen om de juiste culturele definitie van hun land. Door mechanisering en economische groei industrialiseerde het tsarenrijk snel en ook het verbanningsoord Siberië leverde de staat veel geld op. Miljoenen Russen werden voor het eerst naar Siberië verbannen of gingen er vrijwillig heen om er delfstoffen of land te ontginnen. Internationaal kwam het land stevig op de kaart te staan en het begrip 'Russische ziel' werd in West-Europa gemeengoed.
Het eigen karakter van Rusland in de 18de eeuw
Het begrip 'Russische Ziel' bestond toen weliswaar nog niet, maar in de 18de eeuw ontwikkelde zich wel al zoiets als een Russische identiteit. Peter de Grote had hierop, met zijn 'blik naar het westen', een blijvende invloed. De Russische taal en literatuur kregen in deze eeuw een eigen karakter. De Russische tsaren veroverden de islamitische gebieden in het zuiden en bedwongen Siberië in het oosten. Rusland kwam hierdoor op de Europese kaart te staan als 'een land dat er toe doet'.
Maar de adel was geen vrije adel, ze voerde verplicht staatsdiensten uit en was nauw verweven met het hof en de tsaar. De maatschappij zag er overzichtelijk uit: de elite diende de tsaar en de lijfeigenen dienden de elite. Uiteindelijk was iedereen wel volledig van de tsaar afhankelijk en een onafhankelijke middenklasse kon daardoor nauwelijks van de grond komen.