Wie weet het eigenlijk nog? Het was het dieptepunt van de Spaanse Burgeroorlog én van Stalins Grote Terreur. Toch stuurden Spaanse Republikeinen eind jaren dertig duizenden kinderen naar het buitenland, waaronder Sovjet-Rusland, de zogenoemde Niños de Rusia. De Republikeinen beschouwden Sovjet-Rusland als hun politieke broederland en daar zouden ze de burgeroorlog tenminste heelhuids overleven. Ondertussen zond Stalin wel miljoenen eigen mensen de dood in of naar het strafkamp. Pas na het overlijden van Stalin konden de Niños weer weg: zo'n 1900 keerden meteen terug naar Spanje en 200 vertrokken naar het met de Sovjet-Unie bevriende Cuba. Enkele inmiddels hoogbejaarden gingen in 2017 voor het eerst terug naar de plek waar ze ooit werden opgevangen. Hoe ziet de geschiedenis van de Niños eruit en hoe denken ze nu over wat hen toen is overkomen?
In 1937 en 1938 vertrokken vooral uit Baskenland - denk aan Guernica - en Asturias duizenden kinderen naar Rusland, vaak afkomstig uit mijnwerkersgezinnen. Daar werden ze met open armen ontvangen. In de documentaire Los niños de Rusia (2002) van Jaime Camino zegt iemand: "Voor de Russen waren wij de kinderen uit de heroïsche Spaanse republiek". In een mum van tijd leerden ze Russisch en namen enthousiast deel aan de Sovjetpropaganda. Hun verblijf duurde echter veel langer dan bedoeld, omdat de Republikeinen de oorlog van Franco verloren. Tragisch genoeg brak voor deze Niños in 1941 wederom een oorlog uit, namelijk de Tweede Wereldoorlog. Opnieuw moesten ze zien te ontsnappen aan honger en geweld. Na afloop vroeg niemand of ze wellicht terug wilden: men liet ze doodeenvoudig niet gaan. Volgens Stalin konden ze niet terug naar een 'fascistische dictatuur' en Franco wilde geen communistisch geïndoctrineerde Spaanse onderdanen. In 2004 werden er in de hele oude Sovjet-Unie volgens het Spaanse Centrum in Moskou nog 239 Niños geteld. Diverse achtergebleven kinderen hebben hun ouders of familie nooit meer teruggezien.
De Niños die Rusland recent hebben bezocht bleken nog steeds vol lof over hun opvang: op de bijeenkomst in 2017 viel geen kwaad woord. Bij aankomst eind jaren dertig stond dan ook een leger van artsen, verpleegkundigen en hulpverleners klaar en hun armzalige kleding werd meteen ingewisseld voor een spiksplinternieuw matrozenpakje. Hun opleiding werd zo voortvarend ter hand genomen dat ze zelfs tijdens de Tweede Wereldoorlog, weliswaar verkleumd en verhongerd, vanuit hun nog enigszins warme bedje 'gewoon' les kregen van een plichtsgetrouwe Russische onderwijzer. De in Rusland achtergebleven Niños kregen een Russische partner en Russisch sprekende kinderen en werden echte Russen. Zij zijn achteraf gezien nog het meest positief over hun leven, zo lijkt het. Camino's documentaire laat immers zien dat de ouders in de ogen van de in 1956 alsnog teruggekeerde Niños toentertijd de verkeerde beslissing hadden genomen. Een naar Cuba vertrokken vrouw zegt het heel duidelijk: "Stuur je kinderen nooit naar een ander land, hoe erg de situatie thuis ook is". De naar Spanje teruggekeerde Niños herkenden na twintig jaar hun familie niet meer en kregen er ook geen band meer mee. In hun geboorteland voelden ze zich een vreemde. Een vrouw vat haar situatie in de documentaire als volgt samen: "Wij hebben nooit ergens bij gehoord".
Youtubefilmpje: trailer van de documentaire ‘Los niños de Rusia’ (2002) van Jaime Camino
Youtubefilm van de volledige documentaire ‘Los niños de Rusia’ (2002) van Jaime Camino