Het paspoort fungeert in Rusland vanaf het begin vooral als middel om ongewenst maatschappelijk gedrag tegen te gaan. Voorheen werden bij de aanvraag heel wat vervelende vragen gesteld: over het beroep van je ouders, je etniciteit zoals Joods of Tataars, of je in een werkkamp had gezeten of verwanten in het buitenland had. Als sociale herkomst of buitenlandse contacten niet bevielen, kon je het wel vergeten. Velen verzonnen maar wat uit angst voor de gevolgen, vooral in de Sovjettijd. Een Russisch paspoort heeft twee functies: identiteitsbewijs en reisdocument en het bestaat uit twee boekjes: het hierboven bedoelde binnenlandse paspoort en het internationale paspoort. Het eerste geeft recht binnen Rusland en een paar bevriende landen zoals Wit-Rusland vrij te reizen. Het internationale paspoort heb je nodig als je bijvoorbeeld naar het Westen wilt, wat slechts een kleine minderheid doet. Waarom hebben Russen deze twee paspoorten eigenlijk?

 

De grootste kwestie was en is de interne mobiliteit. Het huidige Rusland telt 17 miljoen vierkante kilometer en de afstand tussen het meest westelijke en meest oostelijke punt is om en nabij de 10.000 kilometer. Tot 1861, de afschaffing van de lijfeigenschap, konden alleen niet-lijfeigenen een binnenlands paspoort aanvragen en daarmee intern vrij reizen. De lijfeigenen - driekwart van de bevolking - mochten het landgoed waartoe ze behoorden niet verlaten en hadden dus geen paspoort nodig. In 1917 schaften de Bolsjewieken het binnenlandse paspoort af, maar Stalin voerde het begin jaren '30 opnieuw in en sloot meteen de meeste gecollectiviseerde boeren en de Goelaggevangenen ervan uit. Op de informatieve website van Brits historicus en Ruslandkenner Orlando Figes staat het verhaal van dwangarbeider Zinaïda Boesjóejeva. Na haar straftijd na de dood van Stalin in 1953 kreeg ze tot haar grote opluchting een nieuw paspoort, omdat daarin niet langer stond dat ze in een werkkamp had gezeten. Pas toen ebde haar chronische angst voor hernieuwde arrestatie weg. In 2000 werden ook andere sensitieve vermeldingen afgeschaft, zoals etniciteit.

  

Het internationale paspoort werd daarentegen steeds verder ingeperkt. In de 19de eeuw gingen naar het oordeel van de regering teveel jonge intellectuelen naar het politiek vrijere Westen en de leeftijdsgrens werd daarom verhoogd naar 25 jaar. Russen die nu in het Westen wonen moeten hun internationale paspoort elke tien jaar verlengen en hun binnenlandse paspoort bij hun 20ste en 45ste jaar. Voor hun binnenlandse paspoort moeten ze eerst terug naar hun Russische adres zoals verplicht vermeld in het paspoort, en het daar ter plekke verlengen. Alleen met een geldig binnenlands paspoort kunnen ze naar de Russische ambassade in hun domicilie om er hun internationale paspoort te verlengen. Met beide paspoorten kunnen ze zich vrij in Rusland bewegen, zonder visum of verblijfsregistratie zoals geldt voor buitenlanders.

 

Tegenwoordig houden veel Russen hun hart vast of de Russische overheid hun verblijf in het Westen niet ook als maatschappelijk ongewenst gedrag gaat beschouwen en hen dwingt óf beide Russische paspoorten op te geven óf terug te keren naar het moederland. Het uiterst gulle paspoortbeleid voor Russen in de Russische grenslanden, zoals de Baltische Staten, Georgië en Oekraïne steekt daar schril bij af. Best wrang als je bedenkt dat in de grenslanden de aanvraag van een Russisch paspoort vaak een economisch motief heeft, bijvoorbeeld een extra pensioenuitkering. Voor Russen in het Westen geldt toch veelal hun onvervalste liefde voor hun geboorteland - hun 'Russische ziel' zo te zeggen - die beide paspoorten zo begeerlijk maakt. Maar geopolitiek en niet vaderlandsliefde speelt voor de Russische overheid nu de hoofdrol.

 

Verwante blogs:

Willen Russische migranten eigenlijk terug? (april 2021) 

Waar komt de ‘Russische ziel’ eigenlijk vandaan? (aug 2017)

Youtubefilmpje over waarom je als buitenlander een Russisch paspoort zou willen: '8 Pros to Getting Russian Citizenship(juni 2021)

(9,18min)