In de Russische geschiedenis is duidelijk een aantal momenten aan te wijzen waarop Oekraïners naar Siberië verhuisden. In de 17de eeuw gingen Oekraïense kozakken de tsaar helpen Siberië te beschermen tegen inheems verzet. In de 19de eeuw trokken vrijgeworden Oekraïense lijfeigenen naar Siberië. In de eerste helft van de 20ste eeuw dwong Stalin Oekraïners naar Siberië te gaan om daar te boeren en in de mijnbouw te werken. En dan was er nog de Goelag, onderdeel van de staatspolitie die iedereen die men lastig vond naar de kampen stuurde. Uit deze opsomming zal duidelijk zijn dat een deel van de Oekraïners vrijwillig ging en een deel gedwongen.
De emigratiegeschiedenis begint zoals gezegd bij de Oekraïense kozakken in de 17de eeuw. Op verzoek van de tsaar bouwden ze forten om de belangen van Rusland te beschermen tegen de van tijd tot tijd opstandige inlandse bevolking van Siberië vanwege de annexatie van hun land. De kozakken waren voor een belangrijk deel gevluchte lijfeigenen, een soort slaaf, onlosmakelijk verbonden met het land, in eigendom van de landadel. Als zij Siberië wisten te bereiken kon de tsaar hen goed gebruiken als arbeiders om versterkingen te bouwen en de grond te ontginnen. In ruil daarvoor kregen ze een vrijwaring zodat ze niet teruggestuurd konden worden naar hun eigenaar.
De eerste echte volksverhuizing van Oekraïners naar Siberië ontstond na de afschaffing van de lijfeigenschap in 1861. Dat waren beroerde tijden, want als ‘vrije’ boer werkte je voor een loon waarmee je net in leven kon blijven. Tegelijkertijd werd steeds meer landarbeid overbodig door mechanisatie. De kansen lagen daarom elders, namelijk in het schaars bewoonde Siberië dat ontwikkeld moest worden. De Russische overheid stelde gratis grond ter beschikking, vrijstelling van militaire dienst, reiskostensubsidie, gratis eten tot de eerste oogst, gratis bouwmateriaal, landbouwgereedschap en een renteloze lening. De tweede golf werd veroorzaakt door de opening van de Trans-Siberische spoorlijn. Zo ontstond in Siberië een relatief rijke boerengemeenschap, voor een aanzienlijk deel bestaande uit Oekraïense emigranten.
In de Sovjettijd ontstond een nieuwe toestroom van Oekraïners, dit keer onder dwang van Stalin. Stalin was niet tevreden met de collectivisering van de landbouw. De onafhankelijkheid van redelijk florerende boeren, de door Stalin genoemde koelakken, moest gebroken worden door middel van een kunstmatig opgewekte klassenstrijd. De koelakken werden van hun land verdreven naar ‘speciale nederzettingen’, waar zij als dwangarbeider woeste grond moesten ontginnen en in de mijnbouw moesten werken. De Goelag, waar deze nederzettingen toe gingen behoren, was de overkoepelende naam voor een reusachtige staatsbureaucratie in handen van de veiligheidspolitie. De kampen die overwegend in Siberië lagen, werden gevuld met gestraften uit heel de Sovjet-Unie. Uit Oekraïne waren dat boeren en arbeiders, maar ook kunstenaars en edellieden. Stalin wilde Oekraïne russificeren en dacht dat voor elkaar te krijgen door de meest onafhankelijke mensen te deporteren.
In de jaren '90 van de vorige eeuw kwam, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, een nieuwe stroom van Oekraïners op gang toen reisbeperkingen werden opgeheven. Deze Oekraïners werden door de Russen met open armen ontvangen. En nu, na het begin van de oorlog in Oekraïne, zijn er weer tienduizenden naar Siberië getrokken om het geweld te ontvluchten en werk te zoeken.
In totaal, door de geschiedenis heen, gaat het om miljoenen Oekraïners die nu in Siberië wonen. En toch zijn ze als Oekraïner min of meer onzichtbaar. Russen en Oekraïners lijken erg op elkaar. Door russificatie en het grote aantal generaties sinds het begin van de volksbewegingen is de Oekraïense afkomst vervaagd. Het hebben van geen ander identiteitsbewijs dan een Russisch paspoort is natuurlijk belangrijk. En ook dat Oekraïners net zo goed Russisch spreken als Russen. Door alle gemengde huwelijken zijn ze opgegaan in de Russische bevolking. Tot voor kort werd aan Russen regelmatig gevraagd wat voor nationaliteit zij zichzelf toedichten. In 2002 noemde slechts 18% zich Oekraïens en dan nog vooral zij, die ouder dan 65 waren. Onder jongeren was dat percentage een schamele 6%. Sinds de oorlog in Oekraïne worden deze percentages steeds kleiner, omdat de nadelen om je Oekraïner te noemen steeds zwaarder wegen.
Verwante blogs:
Waarom weten we niet hoeveel Oekraïners er in Rusland wonen? (maart 2025)
Waarom ruziën Oekraïners in Siberisch Rusland? (aug 2024)
Youtubefilmpje: The Cossacks, Ukraine’s Paradigmatic Warriors (2023)