Kan seksualiteit een inkijkje geven in een cultuur? Veel Russen gaan in sociaal opzicht anders met vreemdgaan om dan wij. Russisch journalist Maria Konjoekova noemde het in Zo gaat dat in Rusland (2013) 'schijnbare onwetendheid': je doet eenvoudig of je het niet ziet. Als frequent deelnemer aan internationale academische projecten verbaasde ik me er aanvankelijk over hoe normaal het binnen de Russische universiteit werd gevonden dat oudere machtige en getrouwde mannen hun jonge 'secretaresse' meenamen naar het buitenland. Het was mijn eerste kennismaking met de bekende Russische 'samenzwering van de stilte': je sprak er niet over, je deed het gewoon. Maar wellicht heeft het ook te maken met een eeuwenoude 'overlevingscultuur' binnen een conventionele samenleving? Zoals een vrouw het in een opiniepeiling uit 2010 stelde: vreemdgaan is ook even weg van de vaak benauwende familiebanden in een te krappe ruimte met te weinig geld en teveel problemen.
Mannen én vrouwen binnen de adel gingen in de 19de eeuw relatief vaak vreemd. Het feit dat een man een bordeel bezocht of seks had met zijn ondergeschikten werd niet gezien als een groot issue. Dat je daarbij geslachtsziekten opliep, zoals edelman en schrijver Lev Tolstoj ettelijke keren overkwam, nam je op de koop toe. Zelfs zijn zeer traditioneel ingestelde tante gaf hem als jonge man het advies het ook eens met een getrouwde vrouw van stand te proberen, want daar kon je veel van leren. Tolstoj noemde het de algemene acceptatie in zijn kringen van 'buitenechtelijke samenkomsten'. En zijn buitenechtelijk kind werd gewoon opgenomen in de huishouding, iets dat tsarina Catharina de Grote een eeuw eerder met haar eigen onwettige zoon ook deed. Historicus A.S. Wilson toonde zich in Tolstoy (1988) verbaasd over al die Russische biografen die geen melding maakten van Tolstojs uitbundige seksleven. Zijn Anna Karenina (1877) is dé Russische roman over een overspelige vrouw en volgens Wilson naar hemzelf gemodelleerd. Anna Karenina beging in de 19de eeuw een grove sociale overtreding door haar verliefdheid niet verborgen te houden voor haar omgeving. Iedereen móest toen wel in beweging komen: geheimhouding was belangrijker dan het vreemdgaan zelf.
Wat dat betreft is er eigenlijk niet zoveel veranderd, alleen doet de middenklasse nu ook volop mee. De samenleving gaat er nog steeds relatief ontspannen mee om, zoals blijkt uit opiniepeilingen. Ook mij valt op hoe gemakkelijk Russische vrienden vreemdgaan, zeker in een liberaal geachte omgeving. Een getrouwde vriend verschijnt zonder vooraankondiging met zijn minnares op mijn etentje. Bij mijn hospita Irina in Sint Petersburg komt een paar keer per week een getrouwde man langs met seksuele bedoelingen. Ze spreken er niet over; ze doen het gewoon. Toch hebben de orthodoxe kerk en Poetin het voortdurend over het belang van 'traditionele patriarchale familiewaarden'. Diepverankerde machtsverhoudingen binnen religie en gezin bestempelen het monogame huwelijk nog steeds als de officiële moraal. Maar in de praktijk gaat minstens de helft scheiden en vreemdgaan blijkt daarvoor veelal niet de hoofdreden. Vanwege de zwijgcultuur praat niemand over seks en ethische discussies over overspel kom je er nauwelijks tegen. Hedonisme en puritanisme zijn kennelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden en dat vind ik persoonlijk best wel verwarrend: het is óf het een óf het ander maar niet allebei tegelijk. Het lijkt bijna alsof de Russische samenleving tegenover overspel dezelfde houding aanneemt als tegenover dronkenschap: een onvermijdelijk cultuurverschijnsel.
Verwante blogs:
#MeToo-zaadjes vallen op onvruchtbare Russische bodem
Youtubefilmpje met scene uit Russische film 'Anna Karenina' (1967) van Alexander Sarchi, gebaseerd op het gelijknamige boek van Lev Tolstoj over overspel in adelijke families in de 19de eeuw