Wat kan een Russische 'buitenlandse agent' nog wel?

Sinds de Oekraïne-oorlog groeit de lijst 'buitenlandse agenten' in Rusland razendsnel. In één week tijd voegt het parlement zo weer dertig Russische NGO's aan de lijst toe. In westerse kranten staan vooral Russische media en journalisten met het predicaat 'buitenlandse agent' in de belangstelling. Maar het gaat ook om organisaties voor onafhankelijke peilingen en om toezichthouders op verkiezingen. Of om Russische auteurs wiens boeken om die reden bij boekhandels en bibliotheken uit de schappen worden gehaald. Wanneer word je 'buitenlandse agent' en wat zijn de consequenties? En wat kun je dan nog wel doen?  

De vrijdag staat bekend als de dag met oekazes over nieuwe 'buitenlandse agenten'. Je wordt een 'buitenlandse agent' als het Kremlin bepaalt dat je haar politiek in de weg zit. De criteria hiervoor zijn onduidelijk, de gevolgen niet. Voor NGO's (niet-gouvernementele organisaties), die vaak gerund worden door lokale vrijwilligers, betekent de angst voor een dergelijk stempel grote psychologische druk. Men moet bergen bureaucratische en financiële verantwoording afleggen en bij onregelmatigheden wacht je gevangenisstraf of een hoge boete. Onafhankelijke nieuwssites die tot 'buitenlandse agent' zijn verklaard zoals Meduza, Dozjd en Novaja Gazeta zijn aangepakt omdat ze problemen aankaartten en machthebbers controleerden. De mediaveroordelingen namen sterk toe toen het Russische parlement direct na de Oekraïne-invasie begin 2022 specifieke anti-media wetten aannam, waarmee ze elke onafhankelijke rapportage of post op sociale media kan criminaliseren. 

Maar ook individuele journalisten treft het. De gevluchte Russische journalist Sonja Grosman vertelt aan de inmiddels uitgeweken The Moscow Times dat ze voor haar gevoel plotseling op haar eigen begrafenis is beland. Niet langer is ze een persoon of journalist, maar enkel nog 'buitenlandse agent'. Nieuwsmedia nemen geen artikelen meer van haar op omdat ze haar als 'besmet' beschouwen. Mensen willen niet meer met haar praten want een 'buitenlandse agent' moet wel een spion of verrader zijn, net zoals in de Sovjet-Unie. Russen zijn zo bang voor het stempel dat iemand bijvoorbeeld weigerde van NOS-correspondent Iris de Graaf geld aan te nemen om zich hiermee vrij te kopen. Geld accepteren van een buitenlandse journalist kan je immers al tot een 'buitenlandse agent' maken.

De criminalisering van NGO's en andere non-profitorganisaties was al eerder begonnen. De ‘buitenlandse agentenwet’ uit 2012 verplicht een Russische NGO zich bij ‘politieke activiteiten' en ’financiële steun uit het buitenland' als ‘buitenlandse agent’ te registreren. Toen de Russische organisatie Memorial die het Sovjetverleden onderzoekt in 2013 tot 'buitenlandse agent' werd verklaard, zag Rusland haar eigen geschiedenis opeens gedefiniëerd als een buitenlandse bedreiging. Levada, het meest onafhankelijke Russische opiniebureau, kreeg in 2018 het label. Staatstelevisiezenders negeren sindsdien Levada-peilingen en staatsbedrijven zeiden de samenwerking op. Levada is nu verplicht zichzelf steeds weer bekend te maken als 'buitenlands agent' en peilingen publiceren in verkiezingstijd kan ze niet meer. Navalny's stichting kwam in 2019 op de lijst, hoewel ze naar eigen zeggen nooit geld uit het buitenland heeft aangenomen. En Golos, de Russische toezichthouder op verkiezingen, kon dat als 'buitenlandse agent' vanaf 2021 niet langer geloofwaardig doen.

Iedere Rus en dus ook iedere 'buitenlandse agent' kan nog steeds zonder veel risico op vervolging onafhankelijke media lezen en kritische journalisten volgen, al dan niet in Rusland. Maar wel via een 'veilige' VPN verbinding en zonder iets te kunnen doorsturen of te liken. Journalisten, nieuwsmediums en NGO's kunnen naar het buitenland vertrekken en van daaruit hetzelfde werk blijven doen, maar wel met veel minder impact. Familie- of vriendenbezoek in Rusland zit er voor hen dan wel niet meer in: bij terugkeer lopen ze het risico meteen gestraft te worden. Voor nieuwsgierige Russen zit er maar één ding op: niet bang zijn en de waarheid blijven zoeken.

Verwante blogs:

Waarheid en leugen in Rusland (mei 2017)

Vrijheidslievende journalisten raken in Rusland vanzelf gepolitiseerd (nov 2021)

Youtubefilmpje: Interview met Galina Timchenko van de onafhankelijke nieuwssite Meduza: "One year on, Russian media survive mass repression... Galina Timchenko, an IPI member and general director of Meduza, Russia’s most popular online media, in conversation with the International Press Institute" (maart 2023).