Dit jaar publiceerde de onafhankelijke Russische opiniepeiler Levada weer de laatste politieke populariteitscijfers. Stalin staat nog steeds bovenaan, met 39% van de stemmen. Al tijdens zijn bewind was hij mateloos populair en bij zijn dood in 1953 toonden miljoenen Russen zich volkomen ontredderd. Na al die slachtingen uit zijn naam valt die aanhoudende massale verering moeilijk te begrijpen. Het huidige autoritaire regime in Rusland vereert Stalin ook en Poetin doet fanatiek mee aan zijn persoonsverheerlijking, maar dat verklaart Stalins populariteit slechts voor een deel. Het begrip 'totalitaire paradox' van socioloog Erik van Ree, dat gaat over de schijnbaar ongerijmde relatie tussen massale terreur en massale verering, biedt enig inzicht. 

 

Tijdens zijn regime kreeg Stalins populariteit al opmerkelijke trekken. In 1931 bijvoorbeeld werd Tromif Morozov uit het dorp Gerasimovka in de Oeral naar de Goelag gestuurd, nadat zijn dertienjarige zoon Pavlik hem had aangegeven. Stalin moedigde klikken aan en Pavliks gehoorzaamheid was tot zijn voldoening groter dan zijn loyaliteit aan zijn eigen vader. Door deze daad werd Pavlik verheven tot 'modelpionier', met een eigen standbeeld in het dorp. Het verklikken van familieleden kreeg grote navolging, iedereen werd geacht mee te doen. Ieder kind mocht zijn ouders aangeven en juist dit leidde tot nog grotere geestdrift voor het terreurregime. Van Ree noemde dit in De totalitaire paradox (1984) een door terreur geactiveerde massa, waarbij ieders handelen en uitspraken in het voordeel van het regime een 'sterke waas van legitimiteit' kreeg. 

 

Na de val van de Sovjetunie plaatste de Russische schrijver Vladimir Vojnovitsj (1932-2018) de nog steeds geestdriftige Stalinverering in zijn roman Monumentale Propaganda (2000) in een ironisch kader. Zo schetste hij hoe in 1956, vanwege de nieuwe partijlijn van Chroestsjov die persoonsverheerlijking verbood, in het plaatsje Dolgov de twee meter hoge bronzen Stalin van zijn voetstuk werd gehaald. Maar de dorpsvrouw Aglaja Stepanovna Revkina zette het beeld in haar kamer, want ze zag er de echte Stalin in waar ze verliefd op was. Vervolgens besteedde ze al haar spaarcenten aan het omkopen van ambtenaren die 'haar' Stalin wilden weghalen. Uiteindelijk stortte het standbeeld zich in een groteske liefdesscène met zijn volle bronzen gewicht op haar lichaam, waardoor ze werd verpletterd.  

 

Wijlen Karel van het Reve, groot Ruslandkenner, schreef in 1984 naar aanleiding van het verschijnen van De totalitaire paradox in de NRC: 'Totalitaire staten zijn zulke onverdraaglijke oorden omdat belangrijke delen van de bevolking de dictatuur van ganser harte ondersteunen.' In zulke staten hebben burgers geen beslissingsrecht en helemaal niets te zeggen. Tegelijkertijd moeten en kunnen ze zich voortdurend uitspreken en zich aanhankelijk tonen in honderdduizenden Sovjetraden, volkscomités, arbeidsbrigades en marxistisch-leninistische studiegroepen. Velen willen dit ook want het geeft hen het gevoel direct bij de politiek te worden betrokken, misschien wel directer dan in een democratie. Het afschuwelijke, aldus Van het Reve, is dan ook niet zozeer dat de mensen in een totalitaire staat zich van alles laten aanpraten, maar dat ze daadwerkelijk enthousiast zijn over het terreurregime. En een op terreur gebaseerde geestdrift kan lang duren, zo laten Stalins populariteitscijfers opnieuw zien.

  

Verwante blogs:

De Sovjethelden zijn weer opgestaan(juni 2017)

Stalinisten schreven ook dagboeken (juli 2016)

YoutubefilmpjeArnold & Rob over Monumentale Propaganda - Vladimir Vojnovitsj (2013)

(1 min)