In de speelfilm Alexandra (2007) van Sokoerov ontmoet grootmoeder Alexandra in het geruïneerde Grozny haar kleinzoon Denis tijdens de Tweede Tsjetsjeense oorlog (1999-2009). Denis is al te lang soldaat en Alexandra, net weduwe geworden, wil haar kleinzoon en de oorlog met eigen ogen zien. De gevechten laat Sokoerov buiten beeld. Wel waarschuwt Denis zijn grootmoeder dat hij in zijn slaap verschrikkelijke dingen kan zeggen. Grootmoeders (in het Russisch baboesjka’s) spelen in Rusland een prominente rol. Zegt Alexandra's gedrag in deze speelfilm wellicht iets meer over Russische grootmoeders in oorlogstijd?
Als het aan de schrijver Sana Valiulina in een recent essay in De Groene Amsterdammer ligt, zeker niet. Zij voert een Russische grootmoeder op die, in tegenstelling tot Alexandra, geen fictief personage is. Haar kleinzoon van nog geen twintig is onlangs in de Oekraïne-oorlog omgekomen. De grootmoeder voedde hem in haar eentje op in een armoedig dorp in de provincie Pskov, een normaal verschijnsel in Rusland. In het interview uit ze onverholen haar minachting over Oekraïners: "Die fascisten willen ons land aanvallen omdat we zo rijk en machtig zijn." En ze wijst op het financiële motief van haar dode kleinzoon om soldaat te worden: "Hij zei dat hij nieuwe kiezen voor mij zou kopen." In Alexandra staat de genegenheid tussen grootmoeder Alexandra en de 27-jarige ongetrouwde Denis centraal. Zij wrijft haar gezicht liefkozend tegen zijn borst en hij vertroetelt haar door haar lange, zilvergrijze haren te vlechten.
Jonge Russische soldaten zoals Denis voeren de laatste dertig jaar bijna constant oorlog: na de twee Tsjetsjeense oorlogen volgden die in Georgië, de Krim, de Donbas, in Syrië en nu in heel Oekraïne. Voor Valiulina liggen de ervaringen van de militairen in de Tsjetsjeense oorlogen ten grondslag aan het meedogenloze gedrag van de soldaten in de huidige Oekraïneoorlog. Daarom beschrijft ze de feitelijke horror van de Tsjetsjeense oorlogen met wat ze ziet op videofilms uit die tijd: "Een van de soldaten, een tengere jongen die we en profile zien, richt zijn geweer op de man en schreeuwt dat hij het nog eens moet zeggen. De man die niet meer lijkt te stuiten, herhaalt zijn woorden, waarna de vrouwen nog harder aan hem trekken. De soldaat begint wild met zijn geweer te zwaaien, roept dat de man zijn bek moet houden en vuurt zijn wapen af. De man valt neer, zijn vrouw stort zich op hem terwijl ze ‘moordenaar’ schreeuwt. De andere vrouw gilt." We zien dit soort beelden nu ook uit Oekraïne komen. Valiulina heeft het over "de achteloosheid, onschuld bijna, waarmee de post-Tsjetsjeense generatie Russische zonen, broers en vaders mensen vermoordt." Bekend schrijver en onderzoeker Svetlana Alexijevitsj noemt Russische mannen niet voor niets "oorlogskinderen met een moordstemming-mentaliteit".
In Alexandra staan Denis en kompanen volkomen onverschillig tegenover de Tsjetsjeense bevolking. Zo niet Alexandra. Zij wil wél contact en drinkt in de puinhopen van Grozny thee met een Tsjetsjeense vrouw die ooit lerares was, maar vanwege de oorlog achter een kraampje met sigaretten zit. En ze stelt kritische vragen aan de soldaten: "Jullie zijn goed in vernietiging; wanneer leren jullie nou eens opbouwen?". Ik ben in Rusland vaker aardige grootmoeders zoals Alexandra tegengekomen (zie de eerste 'Verwante blog'). Maar in de huidige Oekraïneoorlog zie ik nog niet zo snel een Russische grootmoeder haar kleinzoon op zo'n empathische manier opzoeken.
Verwante blogs:
Mijn ‘taiga moeder’ Jekaterina Michajlovna (aug 2016)
Russisch patriottisme leidt tot blinde zelfopoffering (sept 2018)
Youtubefilmpje: Trailer van de speelfilm Alexandra (2007)