Verontrustend, dat bericht in de digitale Novaja Gazeta, die als oppositionele krant en 'buitenlandse agent' niet langer in Rusland mag worden gemaakt. Het nieuwsmedium geeft recente voorbeelden van Russen die hun buren, hun collega's, ja hun eigen familie aangeven bij de politie, louter omdat ze tegen de oorlog in Oekraïne zijn, een strafbaar feit. Dit doet me denken aan de dertienjarige Siberische jongen Pavlik Morozov tijdens de regeerperiode van Stalin. Volgens de officiële versie gaf Pavlik in 1932 zijn vader aan omdat hij vervalste documenten zou verkopen. De vader werd als 'volksvijand' tot tien jaar Goelag veroordeeld. Hoe kunnen gewone, fatsoenlijke mensen zo medeplichtig worden aan een dictatoriaal bewind dat ze hun eigen familie eraan opofferen, in Rusland dikwijls het enige veilige nest in een nogal onveilige omgeving? Vaak blijkt er meer achter te zitten.
Wat Pavlik betreft: de overheidsinstanties vereerden hem waar ze maar konden, zelfs met een standbeeld in Moskou. Zijn daad bleek nog het meest aan te slaan bij families ‘waar de mannen hun toevlucht namen tot de fles en de vrouwen tot God’, of bij weeskinderen 'die het belang van het gezinsleven niet kenden', aldus Orlando Figes in zijn hoogst actuele boek Fluisteraars (2007). Over Pavliks actie volgde een golf van publicaties, tot aan de jaren '80 van de vorige eeuw toe. Alle theorieën over zijn handelswijze bleken aanvechtbaar, maar wat hij zijn eigen familie had aangedaan deed er kennelijk niet toe. Van de huidige klikkende familieleden geeft de Novaja Gazeta enkele voorbeelden: een echtgenoot geeft zijn vrouw aan omdat hij het niet eens is met haar anti-oorlogshouding en bang dat zij hun zoon opzet tegen de Russische regering. Een moeder schrijft een aanklacht tegen haar zoon omdat hij 'in deze moeilijke tijden' buiten het leger probeert te blijven, maar haar motief blijkt vooral economisch: haar werkloze zoon leeft op haar kosten. De universiteitsstudent Elmira Kalitova wordt bij de politie verordonneerd omdat ze volgens haar vader zou hebben opgeroepen 'de Russen te vermoorden'. De vader, een notoire dronkenlap, kon hiervoor echter geen enkel bewijs leveren en moest wegens holiganism zelf de gevangenis in.
Zoals de mensen tijdens Stalin voortdurend werden gewezen op 'volksvijanden' in hun midden en op 'vijanden van de Sovjetstaat', zo worden Russen nu overspoeld met 'binnenlandse vijand' of 'buitenlandse agent', termen die voor veel mensen gelijkstaan aan 'verrader' of 'spion'. In het genoemde bericht betoogt de Russische psycholoog Likovsja dat de mensen terdege beseffen dat de gewetenloze staat met hen kan doen wat ze wil. Maar ze weten ook goed dat zij zelf, door iemand te verraden, een klein beetje van die macht naar zich toe kunnen trekken. Het aangeven van familie gebeurt dan ook vaak vanwege conflicten. Zo zou Pavlik zijn vader hebben verraden omdat de man op het punt stond zijn gezin te verlaten voor een andere vrouw. Een regering zonder moreel kompas baart burgers zonder moreel kompas. Iemand kan dan heel ver gaan. Novaja Gazeta verhaalt van een man die in een dronken bui met graffiti anti-oorlogsleuzen had verspreid. In de verwachting dat de staat hem in het vervolg zou beschermen tegen zijn 'pacifistische aanvechtingen', gaf hij zichzelf aan.
Verwante blog:
Waarom lijden Russen zoveel meer dan wij? (okt 2016)
Familie als enige veilige nest in een onveilige omgeving? (nov 2016)
Youtubefilmpje: 1933 | Russisch verraad | Geert Mak In Europa (2007/2008): 'Het verhaal van het Russische jongetje Pavlik, dat begin jaren dertig zijn eigen vader zou verraden. Daarmee werd hij een officiële Sovjetheld... Pavlik werd een voorbeeld en de boodschap was duidelijk: wie moest kiezen tussen zijn familie of Stalin koos voortaan voor Stalin. Verklikkers werden beloond met een deel van de bezittingen van degene die ze aangaven. Iedereen wantrouwde elkaar.'