Mijn kennismaking met Rusland betekende ook kennis maken met voor mij onbekende rituelen. Veel Russen zijn niet alleen bijgelovig maar laten dit ook onbeschroomd zien. En op een luchtige maar besliste manier verwachten ze van hun gasten hetzelfde, buitenlander of niet. Vanwege mijn antropologiestudie - waar ik ook werd gepokt en gemazeld in rituelen - geeft het voor mij niet alleen extra geur en kleur aan mijn verblijf, maar persoonlijk ook stof tot nadenken. Het ritueel dat me het meeste aanspreekt is het vóór een verre reis eerst samen stil en met de ogen dicht een minuutje bij elkaar gaan zitten. In het Russisch heet het 'Siedjéétj na tsjimadanách' (cyrillisch: Сидеть на чемоданах), letterlijk 'op je koffer zitten'. Zodra de bagage is gepakt en de jas is aangetrokken geeft de gastvrouw het teken dat het zover is. Als het enigszins kan zit de reiziger in spe zo dicht mogelijk bij de buitendeur op zijn koffer en de rest op een stoel eromheen. 

 

Het ritueel is al heel oud en een ijzersterke Russische traditie. Menige Rus die al lang elders woont voert het nog steeds uit. Op zoek naar haar oorsprong kwam ik in de geestenwereld terecht. Het geloof in geesten, vooral in pre-industriële samenlevingen, vermindert de angst voor gevaar en reduceert onzekerheidsgevoelens. Met 'Siedjéétj na tsjimadanách' moest een zogenaamde 'huisgeest' gerustgesteld worden omdat een bewoner langdurig weg zou gaan. Als je Russen nu naar de betekenis vraagt gaat het echter om iets meer prozaïsch. Dat is ook niet zo gek. Rituelen kunnen alleen langdurig blijven voortbestaan als hun sociale betekenis zich in de loop der tijd weet aan te passen aan de veranderende werkelijkheid. Nu zou het vooral gaan om een moment van bezinning, zodat je nog eens rustig na kunt gaan of je de noodzakelijke spullen wel bij je hebt. Maar, zo waarschuwen ze altijd, als je het niet doet brengt het ongeluk! 

 

In de antropologie gaat het om iets meeromvattends en heet het rite de passage of overgangsritueel. Het begrip werd door de Franse antropoloog Arnold van Gennep voor een veel breder terrein geïntroduceerd in zijn beroemde Les Rites de Passage (1909). Altijd gaat het over sociaal onduidelijke situaties. Volgens zijn theorie kunnen we bij een vertrekkende reiziger drie fasen onderscheiden: eerst het afscheid van de oude plaats, dan een transitiefase en daarna de reïntegratie in een nieuwe omgeving. In de eerste fase wordt de oude status van huisbewoner als het ware 'vernietigd'. Tijdens de middelste fase verblijft hij in een soort overgangsgebied waarin het ritueel plaatsvindt. In de laatste fase betreedt hij in zijn nieuwe rol de buitenwereld. De driedeling ziet er niet hetzelfde uit bij alle overgangsrituelen en bij alle volkeren, maar kent wel een universeel patroon.

 

'Even gaan zitten voordat je gaat' is voor mij om diverse redenen eveneens een welkome traditie. Het betekent vooral dat ik me elke keer weer bewust word dat ik als reiziger in spe mijn vertrouwde omgeving en daarmee ook een beetje mijn oude identiteit achterlaat en een nieuwe tegemoet treed: die van reiziger op een min of meer ongewis avontuur. Zeker de reis van Siberië naar huis blijft een spannende onderneming, omdat er van alles mis kan gaan. Met vervoer, met politie, met criminelen en nu met het risico van coronabesmetting. Elke keer als ik weer op mijn koffer zit met mijn Russische vrienden om me heen voel ik me kwetsbaar, want overgeleverd aan voor mij grotendeels onbeheersbare krachten daarbuiten. Maar tegelijkertijd ook sterk omdat ik me emotioneel met hen verbonden weet. 'Siedjéétj na tsjimadanách': ik kan het iedereen van harte aanraden!


Verwante blogs:

Sovjetbelevenissen in een hypermoderne omgeving (aug. 2016)

Beschermt de onveilige icoonkus toch tegen corona? (mrt. 2020) 

*De blogtitel is ook de titel  van het indrukwekkende fotoboek over Rusland van fotograaf Bertien van Maanen: Let sit down before we go (2011). 

Youtubefilmpje over de inhoud van Van Maanens fotoboek, Jörg Colberg, 28 nov. 2011.

(6,59 min.)